การเขียนสมุดไทย

      คนไทยโบราณนิยมเขียนตัวอักษรใต้เส้นบรรทัดและเนื่องจากสมุดไทยแต่ละเล่มไม่มีมาตรฐานในการกำหนดขนาดความกว้างยาวของหน้ากระดาษจำนวนหน้าและไม่มีเส้นบรรทัดอีกด้วย ดังนั้น การเขียนหนังสือแต่ละครั้งจึงไม่จำกัดว่าหน้าหนึ่ง ๆ จะต้องมีจำนวนบรรทัดเท่าใดทั้งนี้ขึ้นอยู่กับความต้องการของผู้เขียนหนังสือที่นิยมและพบมากที่สุด คือ ๓ - ๔ บรรทัด  เมื่อจะเขียนหนังสือต้องขีดเส้นบรรทัดไว้ก่อนโดยใช้ตะกั่วนมเหลาแหลมขีดเส้นบรรทัดซึ่งต้องกำหนดความถี่ห่างของช่องไฟระหว่างบรรทัดให้ได้ระดับเสมอกันทุกเส้นบรรทัดตลอดทั้งเล่มสมุดและต้องให้มีที่พอสำหรับการเขียนตัวอักษรใต้เส้นบรรทัดด้วย ส่วนการเขียนตัวอักษรบนบรรทัดดังที่ปรากฏอยู่ในปัจจุบันเพิ่งจะนิยมกันในสมัยที่ตัวอักษรโรมันได้เข้ามาสู่ประเทศไทยเมื่อประมาณปลายรัชกาลที่ ๓ ถึงต้นรัชกาลที่ ๔ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ 
      วัสดุที่ใช้เขียนสมุดไทยดำและสมุดไทยขาวมีหลายอย่างทั้งที่ใช้แตกต่างกันและที่ใช้เหมือนกัน เช่น ดินสอขาวและน้ำหมึกขาวใช้กับสมุดดำ น้ำหมึกดำใช้กับสมุดขาว ส่วนน้ำหมึกสีแดง สีเหลือง และสีทองใช้ได้ทั้งสมุดดำและสมุดขาว อุปกรณ์ที่ใช้เขียนสมุดไทยส่วนใหญ่ได้มาจากวัสดุธรรมชาติที่มีอยู่ในพื้นบ้าน  

      ดินสอขาว ได้มาจากดินสอพอง (marky limestone) ชนิดหนึ่งมีเนื้อละเอียด แข็ง สีขาว เมื่อจะนำมาใช้ประโยชน์ในการเขียนต้องเลื่อยให้เป็นแท่งเล็ก ๆ  

      ปากกาหรือปากไก่ ทำด้วยไม้หรือขนไก่ เหลาแหลมบากให้มีร่องสำหรับให้น้ำหมึกเดินใช้ชุบน้ำหมึกสีต่าง ๆ เขียนตัวหนังสือ ได้แก่ น้ำหมึกสีขาว ดำ เหลือง แดง และทอง น้ำหมึกสีต่าง ๆ ดังกล่าวนี้ได้มาจากวัสดุธรรมชาติกล่าวคือ

• น้ำหมึกสีขาว ได้มาจากเปลือกหอยมุกที่ฝนหรือบดให้ละเอียดจนเป็นแป้งผสมกับกาวยางมะขวิด
• น้ำหมึกสีดำ ได้มาจากเขม่าไฟบดละเอียดผสมกับกาวยางมะขวิดหรือใช้หมึกจีนฝนกับน้ำ
• น้ำหมึกสีแดง ได้มาจากชาดผสมกับกาวยางมะขวิด
• น้ำหมึกสีเหลือง ได้มาจากส่วนผสมของรงกับหรดาล รงเป็นยางไม้ชนิดหนึ่งมีสีเหลืองส่วนหรดาลเป็นแร่ มี ๒ ชนิด คือ หรดาลแดงและหรดาลกลีบทองโดยแร่ที่นำมาใช้ทำน้ำหมึกสีเหลืองนั้น เป็นชนิดหรดาลกลีบทอง
• น้ำหมึกสีทอง ได้มาจากทองคำเปลวซึ่งมีวิธีการนำมาใช้แตกต่างจากหมึกชนิดอื่น คือ ต้องเขียนตัวอักษรด้วยกาวที่ได้มาจากยางไม้ เช่น กาวยางมะขวิด แล้วใช้ทองคำเปลวปิดทับบนกาวจะได้อักษรเส้นทองที่เป็นเงางามแต่ถ้าผสมทองลงไปในกาวเส้นอักษรจะขาดและไม่ขึ้นเงา

เนื่องจากรูปลักษณะของสมุดไทยมีหลายอย่างและใช้วัสดุหลายชนิดเขียนตัวหนังสือทำให้มีการเรียกชื่อสมุดไทยที่แตกต่างกันไปหลายอย่างโดยอาจแบ่งออกได้เป็น ๒ วิธีเรียก คือ

ก. เรียกชื่อสมุดตามประโยชน์ที่ใช้

เช่น สมุดถือเฝ้า สมุดรองทรง สมุดไตรภูมิ
      สมุดถือเฝ้า คือ สมุดที่ใช้บันทึกเรื่องราวหรือข้อราชการอันจำเป็นสำหรับอ่านถวายพระเจ้าแผ่นดินในที่เฝ้าหรือสำหรับจดบันทึกพระราชกระแสหรือข้อราชการต่าง ๆ ขณะอยู่ในที่เฝ้า ลักษณะเฉพาะของสมุดถือเฝ้าอยู่ที่ขนาดรูปเล่มและวิธีเปิดสมุดหรือการพลิกหน้าสมุดจากขวาไปซ้าย
      สมุดรองทรง คือ หนังสือสมุดไทยที่พระเจ้าแผ่นดินทรงใช้ส่วนมากจะมีรูปทรงและขนาดเท่ากับสมุดถือเฝ้า
      สมุดไตรภูมิ คือ หนังสือสมุดไทยที่สร้างขึ้นเพื่อใช้เขียนเรื่องไตรภูมิโดยเฉพาะเป็นสมุดขนาดใหญ่กว้างประมาณ ๒๘ เซนติเมตร และยาวประมาณ ๕๑ เซนติเมตร

ข. เรียกชื่อสมุดตามสีของเส้นอักษรที่ปรากฏในเล่มสมุด

เช่น สมุดดำเส้นขาว สมุดดำเส้นหรดาล สมุดเส้นรง สมุดเส้นทอง สมุดขาวเส้นดำ