อาคารประกอบของเขื่อนทดน้ำ

นอกจากฝายหรือเขื่อนระบายน้ำซึ่งสร้างขึ้นสำหรับทดน้ำให้มีระดับสูงตามที่ต้องการแล้วที่บริเวณต้นน้ำของโครงการชลประทานหรือที่บริเวณใกล้กับอาคารเขื่อนทดน้ำยังจะต้องสร้างอาคารซึ่งเป็นอาคารประกอบอื่น ๆ อีกตามความจำเป็นเพื่อให้การทดน้ำและการส่งน้ำเป็นไปอย่างสมบูรณ์อาคารประกอบที่สำคัญมีดังต่อไปนี้

ก. ประตูหรือท่อปากคลองส่งน้ำสายใหญ่ที่บริเวณปากคลองส่งสายน้ำใหญ่ซึ่งรับน้ำจากแหล่งน้ำหน้าเขื่อนทดน้ำทุกแห่งจะต้องมีอาคารสำหรับควบคุมจำนวนน้ำที่จะให้ไหลเข้าคลองส่งน้ำตามที่ต้องการคลองส่งน้ำที่มีขนาดใหญ่อาจจะสร้างเป็นอาคารที่มีรูปร่างคล้ายกับเขื่อนระบายน้ำแต่มีขนาดเล็กกว่าโดยให้เหมาะสมกับปริมาณน้ำที่ต้องการสูงสุดของคลองส่งน้ำนั้นและที่บริเวณด้านหน้าของช่องระบายน้ำก็จะมีบานประตูเพื่อใช้ปิดและเปิดสำหรับควบคุมปริมาณน้ำให้ได้ตามจำนวนด้วยส่วนคลองส่งน้ำที่มีขนาดเล็กอาจจะสร้างเป็นอาคารแบบท่อและมีบานประตูติดตั้งไว้ที่ปากทางเข้าท่อสำหรับใช้เพื่อควบคุมปริมาณน้ำด้วย เช่นกัน

ข. ประตูระบายทรายปกติแล้วมักจะสร้างควบคู่ไปกับเขื่อนทดน้ำประเภทฝายโดยมีช่องระบายน้ำลึกลงไปจนถึงระดับท้องน้ำธรรมชาติสำหรับระบายตะกอนทรายที่บริเวณหน้าประตูหรือท่อปากคลองส่งน้ำสายใหญ่และบริเวณด้านหน้าของฝายบางส่วนทิ้งไปทางด้านท้ายฝายเพื่อป้องกันไม่ให้ตะกอนไหลเข้าไปตกจนในคลองส่งน้ำจมตื้นเขิน นอกจากนี้ในฤดูน้ำหลากซึ่งมีปริมาณน้ำไหลมามากก็จะสามารถช่วยระบายน้ำได้อีกด้วยนอกเหนือจากการที่น้ำไหลล้นข้ามสันฝายตามปกติส่วนเขื่อนระบายน้ำจะมีช่องระบายน้ำผ่านตัวเขื่อนลึกถึงระดับท้องน้ำจะทำหน้าที่ระบายตะกอนทรายที่บริเวณด้านหน้าเขื่อนได้ดีอยู่แล้วจึงไม่ต้องสร้างประตูระบายทรายเหมือนกับงานฝาย

อาคารประตูระบายทรายโดยมากจะสร้างติดกับฝายทางด้านที่มีประตูหรือท่อปากคลองส่งน้ำลักษณะของอาคารจะสร้างเป็นช่องระบายซึ่งมีระดับพื้นต่ำกว่าพื้นของประตูหรือท่อปากคลองส่งน้ำโดยจะมีขนาดความกว้างตามปริมาณของตะกอนทรายที่คาดว่าจะต้องระบายทิ้งไปหรือตามปริมาณน้ำส่วนหนึ่งที่ต้องการระบายในฤดูน้ำหลากนั้น 

ค. ทางสำหรับซุงผ่านในลำน้ำที่มีการล่องซุงเป็นประจำจะนิยมสร้างร่องน้ำสำหรับให้ซุงผ่านไว้ที่ตัวฝายโดยลดระดับให้ต่ำลงมาจากสันฝายเมื่อมีการล่องซุงถึงบริเวณร่องน้ำดังกล่าวก็จะสามารถผ่านไปได้โดยไม่ติดค้างอยู่ที่สันฝายซึ่งอาจจะเป็นอันตรายแก่ตัวฝายหรือเป็นอุปสรรคต่อการทดและส่งน้ำได้

ลักษณะของร่องน้ำจะต้องมีขนาดกว้างและลึกลงไปจากสันฝายพอที่จะให้ซุงขนาดใหญ่จำนวนหนึ่งผ่านไปได้ในคราวเดียวกันท้องร่องน้ำจะมีความลาดเอียงไปทางด้านท้ายฝายพร้อมกับมีกำแพงกันอยู่ทั้งสองด้านและที่ปากทางเข้าของร่องน้ำจะต้องติดตั้งบานประตูสำหรับป้องกันไม่ให้น้ำทางด้านหน้าฝายไหลผ่านไปได้ตลอดเวลาด้วย

ง. บันไดปลาเป็นร่องน้ำขนาดเล็กซึ่งสร้างไว้ที่บริเวณปลายฝายหรือเขื่อนระบายน้ำด้านใดด้านหนึ่งมีลักษณะเป็นบ่อขังน้ำที่มีความลาดเอียงและเป็นขั้นบันไดโดยปากทางเข้าจะลดระดับให้ต่ำกว่าระดับน้ำที่ต้องการทดลองอัดเล็กน้อยเมื่อน้ำถูกอัดจนถึงระดับที่ต้องการแล้วจะมีน้ำไหลลงไปตามร่องน้ำซึ่งจะมีน้ำขังอยู่เป็นแอ่งและไหลตกเป็นขั้นบันไดเตี้ย ๆ ทำให้ปลาสามารถว่ายทวนน้ำจากทางด้านท้ายอาคารไต่ขั้นบันไดที่มีน้ำไหลตลอดเวลานั้นขึ้นไปทางด้านหน้าของอาคารได้ดังนั้นในลำน้ำที่มีน้ำไหลตลอดปีและเป็นแหล่งที่มีปลาการสร้างบันไดปลาไว้ด้วยจะเป็นการช่วยสงวนและขยายพันธุ์ปลาตามธรรมชาติให้เหมือนกับสภาพเดิมที่เคยเป็นอยู่ซึ่งถ้าไม่มีบันไดปลาแล้วปลาจะว่ายข้ามสันฝายหรือผ่านเขื่อนระบายน้ำไปได้ยากเพราะน้ำที่ไหลข้ามฝายหรือผ่านเขื่อนระบายน้ำมานั้นมีความแรงมาก

จ. ประตูเรือแพสัญจรในลำน้ำที่ใช้เป็นทางคมนาคมด้วยนั้นจำเป็นที่จะต้องสร้างอาคารสำหรับให้เรือและแพซุงผ่านไปมาได้โดยสร้างไว้ทางด้านใดด้านหนึ่งติดกับเขื่อนทดน้ำ หรือในบริเวณที่เหมาะสม ใกล้ ๆ กับตัวเขื่อนประตูเรือแพสัญจรนี้นอกจากจะสร้างคู่กับเขื่อนทดน้ำแล้วยังจะต้องสร้างคู่กับอาคารทดน้ำของคลองส่งน้ำขนาดใหญ่ซึ่งใช้เป็นทางคมนาคมด้วยเสมอประตูเรือแพสัญจรนี้อาจเรียกกันทั่วไปอีกอย่างหนึ่งว่า "ประตูน้ำ"

ลักษณะของประตูเรือแพสัญจรประกอบด้วยร่องหรืออ่างพักน้ำขนาดใหญ่พอที่จะให้เรือและแพผ่านไปมาได้ซึ่งทั้งทางด้านหน้าและด้านท้ายของร่องน้ำจะติดตั้งบานประตูสำหรับเปิดและปิดไว้เมื่อเรือและแพซุงจะผ่านไปทางด้านท้ายเขื่อนบานประตูด้านท้ายของร่องน้ำหรืออ่างพักซึ่งปิดไว้ทำให้ระดับน้ำในอ่างพักเท่ากับระดับน้ำด้านหน้าเขื่อน เมื่อเรือและแพซุงผ่านเข้ามาในอ่างพักแล้วจึงปิดบานประตูด้านหน้าแล้วระบายน้ำในอ่างพักออกทางช่องระบายน้ำจนระดับน้ำในอ่างพักเท่ากับระดับน้ำทางด้านท้ายเขื่อน จึงจะเปิดประตูให้เรือและแพออกไปหากจะนำเรือผ่านขึ้นไปด้านเหนือเขื่อนก็เปิดบานประตูทางด้ายซ้ายรับเรือเข้าไปในอ่างพักในขณะที่บานประตูทางด้านเหนือเขื่อนยังปิดอยู่หลังจากนั้นจึงปิดบานประตูด้านท้ายพร้อมกับระบายน้ำจากด้านหน้าเขื่อนเข้าไปในอ่างพักจนมีระดับน้ำเท่ากันแล้วจึงเปิดบานประตูด้านหน้าให้เรือผ่านออกไปทางด้านเหนือเขื่อนได้