นิทานคติสอนใจ

      นิทานคติสอนใจของไทยมักเป็นเรื่องที่มีขนาดไม่ยาวนัก การดำเนินเรื่องก็ไม่ซับซ้อน ตัวละครอาจเป็นคนหรือสัตว์ก็ได้ เรื่องหนึ่ง ๆ อาจมีตัวละครประมาณ ๒ - ๔ คน แนวคิดที่ปรากฏในนิทานประเภทนี้คือ คุณค่าของจริยธรรม และผลแห่งกรรมชี้ให้เห็นว่า การประกอบกรรมดีย่อมได้ดี และการประกอบกรรมชั่วย่อมได้ชั่ว กรรมดีที่นำผลดีมาให้ ได้แก่ ความกตัญญูรู้คุณ ความเมตตากรุณา ความเคารพเชื่อฟัง ความซื่อสัตย์ และความเลื่อมใสศรัทธาในพระศาสนา ฯลฯ ส่วนกรรมชั่วที่นำผลร้ายมาให้ก็คือ การกระทำที่ตรงกันข้าม ได้แก่ ความไม่กตัญญูรู้คุณ ความใจร้ายโหดเหี้ยม ความดื้อรั้น ความทุจริตคดโกง ความทรยศนอกใจ และความไม่เชื่อถือศรัทธาในพระศาสนา ฯลฯ

      เรื่องที่พบบ่อยมักเป็นเรื่องเกี่ยวกับความกตัญญูต่อผู้มีพระคุณ ซึ่งอาจเป็นพ่อแม่ ครูบาอาจารย์ ในบางเรื่องผู้มีพระคุณอาจเป็นสัตว์ น่าสังเกตว่า ในการเล่านิทานคติสอนใจนั้น ผู้เล่ามักชี้ให้เห็นผลดี และผลร้ายของกรรม ในตอนท้ายเรื่อง เช่น นิทานจากหมู่บ้านบ้านใน ตำบลนาป่า อำเภอเมือง จังหวัดชลบุรี มีนิทานเรื่องลูกกตัญญู ที่เล่าว่า มีพี่น้องสองคน คนพี่มีภรรยาเป็นลูกสาวเศรษฐี คนน้องมีภรรยาเป็นลูกสาวคนจน อยู่มาวันหนึ่งพ่อเดินทางมาหาลูกคนโต ถามว่า ไอ้ทิดอยู่ไหน ลูกคนโตอายภรรยา ที่มีพ่อจน จึงทำเป็นไม่รู้จักพ่อ พ่อจึงไปหาลูกคนเล็ก บอกว่า หิวข้าว ถึงแม้ลูกคนนี้จน มีข้าวเหลือเพียงเล็กน้อย แต่ก็นำมาให้พ่อกิน ต่อมาพ่อบอกว่า พ่อจะตายอยู่แล้ว ให้หามไปป่าช้า ถ้ามีสัตว์อะไรมาเกาะฝาโลง ก็ให้จับสัตว์นั้น ต่อมาเมื่อพ่อตาย ก็ปรากฏว่า มีนกเขาไปเกาะที่ฝาโลง แต่พอจะจับ มันก็บินมาเกาะไหล่ พอนกร้องทีหนึ่ง เงินก็ร่วงออกมา น้องก็เอานกไปเลี้ยงไว้จนร่ำรวย ส่วนพี่นั้นยากจนลง เห็นว่า น้องร่ำรวย จึงมาขอยืมนกไปเลี้ยงบ้าง แต่พอนกร้อง จั่วบ้านก็พังลงมา และต่อมาหลังคาพังลงมา พี่โมโหจึงฆ่านกตาย เมื่อน้องทราบข่าว ก็ตามไปเก็บกระดูก แล้วเอากระดูกมาทำหวี เมื่อหวีผม ผมก็ร่วงเป็นทอง พี่จึงมาขอยืมหวี แต่หวีแล้วผมร่วงหมด พี่ก็โมโหเอาหวีไปทิ้ง น้องไปขุดได้ ก็เอามาทำเป็นไม้แคะฟัน พี่มาขอยืมอีก แต่แคะไปแคะมาฟันหลุดหมด นี่แหละคนที่ไม่สำนึกถึงบุญคุณพ่อแม่ บ้านก็ไม่มีอยู่ หัวก็ล้าน ฟันก็หัก