นิทานประจำถิ่น

      นิทานประจำถิ่นเป็นเรื่องที่เล่าสืบทอดกันมาในท้องถิ่นต่าง ๆ และมักเป็นเรื่องที่เชื่อกันมาว่าเคยเกิดขึ้นจริง  เนื้อเรื่องมักเกี่ยวข้องหรือเป็นการอธิบายความเป็นมาของสิ่งที่มีอยู่ในท้องถิ่นทั้งสิ่งที่มีอยู่โดยธรรมชาติ เช่น ภูเขา เกาะ หิน ลำธาร ถ้ำ ฯลฯ และสิ่งที่มนุษย์สร้างขึ้นเนื่องในศาสนา ได้แก่ เจดีย์ต่าง ๆ
      นิทานประจำถิ่นที่พบบ่อยอาจเกี่ยวกับบุคคลในท้องถิ่นหรือบุคคลในประวัติศาสตร์ เช่น นิทานเกี่ยวกับพระร่วง และเรื่องท้าวแสนปม ซึ่งเล่ากันในตำบลคีรีมาศ อำเภอคีรีมาศ จังหวัดสุโขทัย เรื่องพระร่วง เล่ากันว่ามีสองตายายอาศัยอยู่ที่เขาหลวงมีอาชีพล่าสัตว์  วันหนึ่งเข้าป่าแล้วเกิดฝนตกไม่หยุดจึงต้องเข้าไปหลบฝนอยู่ในถ้ำเมื่อฝนหยุดก็ออกมาจากถ้ำและได้พบเด็กทารกคนหนึ่ง แต่พออุ้มทีไรเด็กก็ร่วงทุกครั้งแม้ว่าจะเอาผ้าห่อหรือใช้เชือกผูกก็ยังร่วงทุกครั้ง  ในที่สุดสองตายายจึงเอาใส่ชะลอม ปรากฏว่าสามารถอุ้มไปได้จึงนำไปเลี้ยงไว้และให้ชื่อว่าพระร่วง ต่อมาพระร่วงอยากจะได้น้องสองตายายจึงนำไม้ทองหลางมาแกะเป็นรูปเด็กให้เล่น ปรากฏว่าตุ๊กตาไม้ตัวนี้เกิดมีชีวิตจึงได้ชื่อว่า พระลือ ตามเนื้อเรื่องเชื่อว่าพระร่วงเป็นผู้สร้างสถานที่ต่าง ๆ  ในสุโขทัย เช่น สวนขวัญ สระอโนดาต ถ้ำพระนารายณ์สี่กร

      เรื่องท้าวแสนปมก็เล่าว่า ท้าวแสนปมเกิดมาแล้วตามตัวเป็นปุ่มเป็นปมเดินไม่ได้จึงไปขอให้ฤๅษีช่วยรักษาให้หาย  ฤๅษีให้ขี่ม้ามาหาทุกวันเวลาผ่านไปสักครึ่งปีท้าวแสนปมก็เดินได้และหายเป็นปกติท้าวแสนปมได้เดินทางไปกำแพงเพชรรับจ้างหาบผักไปสุโขทัย  ขณะที่หาบผักอยู่ฝนตกฟ้าผ่าถูกไม้คานหักตัวท้าวแสนปมและผักปลอดภัยตำบลนั้นได้ชื่อว่าบ้านบ่อฟ้า  ต่อมาได้พบหมอดูหมอดูทำนายว่าถ้าไปทางทิศเหนือจะได้เป็นพระเจ้าแผ่นดิน  ถ้าไปทางทิศใต้หรือทิศตะวันตกจะถูกฆ่าตาย  ท้าวแสนปมไปถึงสุโขทัยและได้รักกับลูกสาวพระเจ้าแผ่นดินจึงพาลูกสาวพระเจ้าแผ่นดินหนีไปกำแพงเพชรแล้วเขียนจดหมายไปทูลถึงความรักที่ทั้งสองมีต่อกัน  พระเจ้าแผ่นดินก็เห็นใจและไม่คิดฆ่าท้าวแสนปมจึงได้เป็นลูกเขยพระเจ้าแผ่นดิน
      ในจังหวัดนครปฐมมีนิทานประจำถิ่นอธิบายถึงที่มาของพระปฐมเจดีย์ คือ เรื่อง พระยากง - พระยาพาน  ซึ่งเป็นเรื่องราวเกี่ยวกับปิตุฆาต ตามเรื่องว่าพระยากงเจ้าเมืองศรีวิชัยหรือนครชัยศรี (บางสำนวนว่าเป็นเจ้าเมืองกาญจนบุรี) ถูกโอรสของตนเองซึ่งได้ให้คนนำไปฆ่าทิ้งตั้งแต่เล็ก ๆ  ต่อมาโอรสคือพระยาพาน ทราบว่าได้ฆ่าพระบิดาก็เสียใจจึงได้สร้างพระปฐมเจดีย์ที่จังหวัดนครปฐม เป็นที่ระลึก  นอกจากสร้างพระปฐมเจดีย์แล้วพระยาพานยังโปรดให้สร้างเจดีย์พระประโทนเพื่อเป็นที่ระลึกถึงยายหอมซึ่งเลี้ยงพระยาพานมาแต่พระยาพานได้สั่งประหารชีวิตไปเมื่อบันดาลโทสะ
 

      นิทานท้องถิ่นอีกประเภทหนึ่งมักเป็นนิทานที่อธิบายสภาพภูมิศาสตร์ที่มีลักษณะแปลก ๆ  ในท้องถิ่นอาจเป็นภูเขา ทะเลสาบ เกาะ ที่มีลักษณะแปลก ๆ เช่น เรื่องตาม่องล่าย ซึ่งเป็นนิทานประจำถิ่นแถบชายทะเลตะวันออกของอ่าวไทย ตั้งแต่จังหวัดตราด จันทบุรี ชลบุรี ลงไปถึงเพชรบุรี และประจวบคีรีขันธ์ทางชายฝั่งตะวันตก เนื้อเรื่องเล่าว่า
      สองสามีภรรยาคือ ตาม่องล่ายและยายรำพึงมีลูกสาวชื่อว่า ยมโดย นางยมโดยเป็นคนสวยจึงเป็นที่หมายปองของชาย ๒ คน คือ เจ้าลายและเจ้ากรุงจีน เจ้าลายได้นำข้าวของไปให้ยายรำพึง   เสมอ ๆ  ทำให้ยายรำพึงพอใจส่วนเจ้ากรุงจีนก็มักจะแวะนำของมาขายให้ตาม่องล่ายซึ่งก็ทำให้ตาม่องล่ายพอใจเช่นกัน  ต่อมาเจ้าลายได้ให้ผู้ใหญ่มาสู่ขอนางยมโดยบังเอิญตาม่องล่ายไม่อยู่บ้าน ยายรำพึงซึ่งพอใจเจ้าลายอยู่แล้วก็ตกลงยกให้  ฝ่ายเจ้ากรุงจีนก็ได้ติดต่อสู่ขอนางยมโดยจากตาม่องล่ายซึ่งตาม่องล่ายได้ตกลงยกให้  โดยไม่ได้ปรึกษากับนางรำพึงทั้งสองฝ่ายได้กำหนดนัดหมายให้มีพิธีแต่งงานในวันเดียวกันโดยบังเอิญ  เมื่อถึงกำหนดเจ้าลายและเจ้ากรุงจีนก็ยกขบวนขันหมากมาตาม่องล่ายและยายรำพึงต่างตกใจไม่ทราบจะทำอย่างไรต่างก็กล่าวโทษกันและทะเลาะวิวาทกันอย่างรุนแรง
      ยายรำพึงฉวยหมวกได้ก็ขว้างตาม่องล่ายหมวกลอยไปตกเป็นเขาล้อมหมวก  ตาม่องล่ายคว้ากระบุงขว้างยายรำพึงกระบุงลอยไปตกเป็นเกาะกระบุงในจังหวัดตราด  ยายรำพึงหยิบงอบได้ก็ขว้างตาม่องล่ายอีกงอบกระเด็นไปตกเป็นแหลมงอบในจังหวัดจันทบุรี  ตาม่องล่ายคว้าสากขว้างยายรำพึงสากได้ลอยไปปะทะเกาะแห่งหนึ่งที่อ่าวบางสะพานใหญ่จนทะลุเกาะนั้นจึงได้ชื่อว่า เกาะทะลุ สากก็ลอยไปเป็นเกาะสาก ยายรำพึงโมโหมากจึงไปนอนนิ่งอยู่จนกลายเป็นเขาแม่รำพึง  ตาม่องล่ายจึงจับนางยมโดยฉีกเป็นสองซีกแล้วโยนซีกหนึ่งไปทางเจ้าลายไปตกเป็นเกาะนมสาวที่บ้านบางปู ในท้องที่อำเภอปราณบุรี  จังหวัดประจวบคีรีขันธ์  อีกซีกหนึ่งโยนไปทางเจ้ากรุงจีนไปตกเป็นเกาะนมสาวในจังหวัดชลบุรี  ตาม่องล่ายได้โยนหมากพลูและสิ่งต่าง ๆ กระจายไปตกในที่ต่าง ๆ คือ พลูไปตกกลายเป็นหอยมวนพลู ขนมจีนกลายเป็นสาหร่ายทะเล กระจกไปติดที่เขาช่องกระจก ตะเกียบก็ไปติดที่เขาตะเกียบ จานก็ตกเป็นเกาะจาน เจ้าลายตรอมใจตายไปกลายเป็นเขาเจ้าลาย ส่วนตาม่องล่ายก็เสียใจมากจึงไปนั่งดื่มเหล้าและดื่มจนเกินขนาดจนในที่สุดก็กลายเป็นหิน