ภูมิปัญญาและวัฒนธรรมไทยสมัยรัตนโกสินทร์ เป็นอีกปัจจัยสำคัญที่มีอิทธิพลต่อการพัฒนาชาติไทย ภูมิปัญญาและวัฒนธรรมไทยรวมความถึง ความรู้ความสามารถและทักษะของคนไทย ที่เกิดจากการสั่งสมประสบการณ์ โดยผ่านกระบวนการเรียนรู้ เลือกสรร ปรับปรุง พัฒนาและถ่ายทอดมาเป็นอย่างดี เพื่อใช้ในการแก้ไขปัญหา และพัฒนาวิถีชีวิตของคนไทยได้อย่างเหมาะสมกับยุคสมัย

ภูมิปัญญาไทยที่มีอิทธิพลต่อการพัฒนาชาติไทย และวิถีการดำเนินชีวิตของคนไทย คือความรู้ความสามารถในการจัดการกับปัญหาที่เกิดขึ้นในการดำรงชีวิตในสังคมไทย ภูมิปัญญาที่เกิดขึ้นในสังคมไทยมีมากมายหลายด้าน โดยมีอิทธิพลต่อวิถีชีวิตของคนไทยในด้านต่างๆ หลายด้าน ได้แก่ ด้านการเมืองการปกครอง ด้านคติความเชื่อ ด้านการดำเนินชีวิต ด้านศิลปวัฒนธรรม เป็นต้น

ด้านการเมืองการปกครอง

ภูมิปัญญาไทยในด้านการเมืองการปกครองมีหลายประการ เช่น ฐานะของสถาบันพระมหากษัตริย์ในสังคมไทย ในสังคมจะต้องมีระบบกฎเกณฑ์บังคับให้สมาชิกในสังคมปฏิบัติตาม เพื่อให้สมาชิกทุกคนสามารถอยู่ร่วมกันในสังคมได้อย่างปกติสุข พระมหากษัตริย์ไทยเป็นศูนย์กลางที่สำคัญที่สุดและอยู่สูงสุดของสังคม เป็นกลไกของความเคลื่อนไหวของสังคม โดยมีบทบาทสำคัญ คือ ความรับผิดชอบทั้งต่อการเมืองและสังคม

ด้านคติความเชื่อในศาสนา

คำสอนของพระพุทธศาสนาเป็นแนวทางในการปฏิบัติของสังคมไทยมาเป็นเวลาช้านาน พระพุทธศาสนาทำให้คนไทยมีกรอบความคิด และโลกทัศน์เป็นไปตามคำสอนในพระพุทธศาสนา คำสอนในด้านการปกครองของพระพุทธศาสนาได้กลายมาเป็นหลักในการปกครองประเทศของพระมหากษัตริย์ โดยหลักคำสอนทั้งทศพิธราชธรรม และจักรวรรดิวัตร 12 ประการ นอกจากนี้ พระพุทธศาสนายังเป็นรากฐานที่สำคัญของขนบธรรมเนียมประเพณี และจารีตของสังคมไทย และนอกจากคำสอนในศาสนาพุทธแล้ว คติความเชื่อในเรื่องจิตวิญญาณก็เป็นคติความเชื่อสำคัญของไทยด้วยเช่นกัน

การตั้งชุมชน

เป็นปรากฏการณ์ในด้านพัฒนาการทางสังคมของคนไทย ซึ่งคนไทยเลือกตั้งถิ่นฐานในบริเวณที่เหมาะสมต่อการดำรงชีวิตในสภาพแวดล้อมของแต่ละท้องถิ่น คนไทยมีภูมิปัญญาในการจัดการน้ำ มีการขุดคูน้ำและแหล่งน้ำเพื่อการอุปโภค นอกจากเหตุผลด้านการป้องกันข้าศึกศัตรูแล้ว แม่น้ำยังเป็นแหล่งอาหารให้กับประชากรในชุมชนอีกด้วย ผลสะท้อนอย่างหนึ่งจากการจัดการระบบน้ำแสดงว่าชุมชนนั้นจะต้องมีการจัดระบบแรงงานไว้ระดับหนึ่งด้วยเช่นกัน

ด้านการสาธารณสุข

สภาพลักษณะทางภูมิอากาศแบบมรสุมเขตร้อนของประเทศไทย ทำให้เกิดความหลากหลายทางด้านชีวภาพ จึงมีพืชสมุนไพรมากมายที่มีคุณประโยชน์ในการรักษาโรค คนไทยจึงได้สร้างภูมิปัญญาในการนำพืชสมุนไพรต่างๆ เหล่านี้มาใช้รักษาโรคอย่างเป็นระบบมานานแล้ว

การประดิษฐ์เครื่องปั้นดินเผา

นับเป็นภูมิปัญญาไทยที่มีมาแต่โบราณ ปรากฏหลักฐานในการขุดพบซากโบราณวัตถุ ซึ่งมักจะมีเครื่องปั้นดินเผารวมอยู่ด้วยเสมอ เครื่องปั้นดินเผาบ้านเชียงมีรูปแบบและลวดลายที่เป็นเอกลักษณ์ของตนเอง ต่อมาในสมัยประวิติศาสตร์ เครื่องปั้นดินเผาสมัยสุโขทัยมีการปั้นเป็นรูปทรงต่างๆ ชนิดที่เคลือบ เรียกว่า เครื่องสังคโลก การผลิตเครื่องปั้นดินเผามีการสืบทอดมาจนถึงปัจจุบัน

เรียบเรียงโดย : ถาปกรณ์ กำเนิดศิริ