การฟังและดูเรื่องราวประเภทต่างๆ นั้น นอกจากจะต้องมีสติเพื่อให้รู้เท่าทันสารที่ได้ฟังและดูแล้ว ยังต้องมีวิจารณญาณในการคัดกรองสื่อประเภทต่างๆ ว่ามีลักษณะอย่างไร มุ่งเน้นให้ความรู้หรือข้อเท็จจริงหรือเพียงแค่แสดงความคิดเห็น ผู้ส่งสารมีเจตนาจะให้คล้อยตามหรือแค่ให้ข้อมูลเท่านั้น

หลักการฟังและการดูอย่างมีวิจารณญาณ

1. พิจารณาว่าผู้พูดหรือผู้แสดงมีจุดมุ่งหมายอย่างไร จุดมุ่งหมายนั้นชัดเจนหรือไม่
2. เรื่องที่ฟังหรือดูนั้นให้ประโยชน์ แง่คิด ก่อให้เกิดความเจริญงอกงาม หรือมีความคิดสร้างสรรค์อย่างไร
3. เนื้อหาของเรื่องนั้นมีความเป็นไปได้มากน้อยเพียงใด
4. เนื้อหาในเรื่องนั้นน่าเชื่อถือหรือไม่ มีหลักฐานอ้างอิงหรือไม่
5. ผู้พูดหรือผู้แสดงมีวิธีการถ่ายทอดความคิดอย่างไร

ประเภทของเรื่องที่ฟังและดู

การฟังและดูอย่างมีวิจารณญาณ ผู้ฟังหรือดูจะต้องเข้าใจเนื้อหาของเรื่องที่ฟังหรือดู หรือเจตนาของผู้ส่งสารโดยศึกษาลักษณะของเรื่องราวประเภทต่างๆ ให้เข้าใจ เราอาจแบ่งประเภทของเรื่องราวต่างๆ ได้ 2 วิธี คือ แบ่งตามเนื้อหาของเรื่อง และ แบ่งตามเจตนาของผู้พูดหรือผู้แสดง

แบ่งตามเนื้อหาของเรื่อง ได้แก่

1. เรื่องประเภทข้อเท็จจริง เช่น สารคดี การรายงานเชิงวิชาการ มุ่งเน้นให้ความรู้เป็นหลัก
2. เรื่องประเภทข้อคิดเห็น เช่น การวิจารณ์ต่างๆ เป็นการแสดงมุมมองของผู้พูด
3. เรื่องประเภทคำทักทายหรือคำปราศรัย เช่น สุนทรพจน์ การกล่าวอวยพร การกล่าวสดุดี

แบ่งตามเจตนาของผู้พูด ได้แก่

1. เรื่องประเภทให้ความรู้ เช่น การบรรยาย การรายงานเชิงวิชาการ สารคดี
2. เรื่องประเภทโน้มน้าวใจ เช่น โฆษณาชวนเชื่อ
3. เรื่องประเภทให้ความเพลิดเพลิน เช่น นิทาน ละคร

เรียบเรียงโดย : อลงกรณ์ พลอยแก้ว