สัตว์ไม่มีกระดูกสันหลัง (Invertebrate) เป็นสัตว์ที่ไม่มีกระดูกสันหลังเป็นแกนกลางของร่างกาย ไม่มีโครงกระดูกภายในลำตัว มักมีขนาดเล็ก ถ้ามีขาก็จะมีจำนวนขามาก และมีการเคลื่อนที่แตกต่างกัน แบ่งตามลักษณะที่คล้ายคลึงกันออกเป็น 8 พวก ได้แก่ พวกฟองน้ำ พวกสัตว์ลำตัวกลวงหรือเป็นโพรง พวกสัตว์ทะเลผิวขรุขระ พวกหนอนตัวแบน พวกหนอนตัวกลม พวกลำตัวเป็นปล้อง พวกมีขาเป็นข้อ และพวกหอยและหมึกทะเล

1. พวกฟองน้ำ
มีลักษณะลำตัวเป็นโพรง มีรูพรุน ทำให้น้ำและอาหารสามารถไหลผ่านเข้าไปในโพรงลำตัว เพื่อดูดซึมแก๊สออกซิเจนและอาหาร แล้วปล่อยน้ำ และกากอาหารออกทางช่องน้ำออก ฟองน้ำทุกชนิดไม่มีระบบประสาท อาศัยอยู่ในน้ำ ส่วนใหญ่จะอยู่ในทะเลมากกว่าน้ำจืด โดยจะเกาะติดกับหินใต้ท้องทะเลไม่เคลื่อนที่ ลักษณะคล้ายพืช ไม่มีหัว ไม่มีปาก และไม่มีทางเดินอาหาร ฟองน้ำแต่ละชนิดมีสีและขนาดแตกต่างกัน

2. พวกสัตว์ลำตัวกลวงหรือเป็นโพรง​
มีช่องกลวงภายในลำตัว โดยมีลักษณะเป็นช่องเปิด ทำหน้าที่เป็นทั้งปากและทวารหนัก เพื่อให้น้ำและอากาศเข้ามาภายในช่อง หลังจากแลกเปลี่ยนแก๊สและกินอาหารแล้ว จะดันน้ำและของเสียผ่านทางช่องเปิดนี้ออกสู่ภายนอก สัตว์พวกนี้ทุกชนิดอาศัยอยู่ในน้ำเค็ม เช่น ดอกไม้ทะเล แมงกะพรุน ปะการัง มีเพียงไฮดราที่อาศัยอยู่ในน้ำจืด

3. พวกสัตว์ทะเลผิวขรุขระ
ตามผิวลำตัวมักเป็นหนามหรือปุ่ม หยาบ ขรุขระ และแข็ง เพราะมีสารพวกหินปูนเป็นองค์ประกอบ ไม่มีส่วนหัว บางชนิดร่างกายแยกเป็นแฉก เช่น ดาวทะเล บางชนิดรูปร่างกลมแบน บางชนิดมีหนามยาวทั้งลำตัว บางชนิดมีผิวหนา ขรุขระแต่ไม่แข็ง เป็นต้น

4. พวกหนอนตัวแบน
มีรูปร่างคล้ายตัวหนอนแต่มีลักษณะลำตัวแบน ไม่มีระบบหมุนเวียนโลหิต บางชนิดมีปากและทวารหนักเป็นช่องเปิดเดียวกัน เช่น พลานาเรีย บางชนิดดูดกินเลือดสัตว์อื่นที่มันเข้าไปอาศัยอยู่เป็นอาหาร เช่น พยาธิใบไม้และพยาธิตัวตืด จึงเรียกพวกนี้ว่า ปรสิต

5. พวกหนอนตัวกลม
มีลำตัวกลมยาว หัวท้ายค่อนข้างแหลม ลำตัวไม่เป็นปล้อง เป็นพวกที่เรียกว่า ปรสิตทั้งในพืชและในสัตว์ เช่น ไส้เดือนฝอย พยาธิไส้เดือน พยาธิปากขอ พยาธิเส้นด้าย พยาธิตัวจี๊ด เป็นต้น ตัวผู้กับตัวเมียแยกเพศออกจากกัน

6. พวกลำตัวเป็นปล้อง
มีลำตัวกลมยาวเหมือนพยาธิตัวกลม แต่จะมีลักษณะเป็นปล้อง ๆ เหมือนวงแหวนหลาย ๆ อัน เรียงซ้อนกัน มีระบบหมุนเวียนโลหิตแบบปิด มีระบบประสาท และระบบทางเดินอาหาร มีผิวหนังเปียกชื้นช่วยแลกเปลี่ยนแก๊สในการหายใจ

7. พวกมีขาเป็นข้อ
มีขาต่อกันเป้นข้อๆ ลำตัวแบ่งเป็น 3 ส่วน คือ ส่วนหัว ส่วนอก และส่วนท้อง มีระบบหมุนเวียนโลหิต มีระบบประสาท และมีระบบทางเดินอาหารที่สมบูรณ์ ทุกชนิดมีเปลือกแข็งหุ้มลำตัวด้านนอกแบ่งเป็นปล้อง ๆ ช่วยในการป้องกันอันตราย และทำให้ร่างกายคงรูปอยู่ได้ เมื่อร่างกายภายในเจริญเติบโต จะดันเปลือกให้แตกออกแล้วสร้างเปลือกใหม่ เรียกว่า ลอกคราบ

8. พวกหอยและหมึกทะเล
มีลักษณะลำตัวอ่อนนิ่ม มีหัวใจสูบฉีดเลือด บางชนิดมีเปลือกแข็งซึ่งเป็นสารพวกหินปูนหุ้มลำตัว เช่น หอยต่าง ๆ ใช้กล้ามเนื้อท้องที่ยื่นออกจากตัวช่วยในการเคลื่อนที่ บางชนิดไม่มีเปลือกแข็งหุ้มลำตัว แต่มีเนื้อลำตัวเหนียว ส่วนใหญ่อาศัยอยู่ในน้ำ หายใจด้วยเหงือก บางชนิดอาศัยอยู่บนบก หายใจด้วยปอด

เรียบเรียงโดย : ปิตุพร พิมพาเพชร