คําไทยแทมีลักษณะสังเกตได ดังนี้
1. คําไทยแทสวนมากเปนคําพยางคเดียว และมีความหมายสมบูรณในตัวเอง เชน พอ แม พี่ นอง ไร นา หมา แมว รอน ดิน นํ้า ลม ไฟ ฟา ผม เจา ไป นั่ง นอน กิน ฝูง อัน อวน ผอม ชั่ว ดี ชาว ดํา หนึ่ง สอง สาม หลาย ยาว สั้น ไม ใจ เปนตน ขอสังเกต! คําไทยแทเมื่ออานแลวจะเขาใจความหมายไดทันทีเลย ไมตองแปลอีกรอบหนึ่ง
2. คําไทยแทไมนิยมคําควบกลํ้า เชน เรา ไร ดี ดาบ หิน เปนตน
3. คําไทยแทมักจะสะกดตรงตามมาตราตัวสะกด เชน ชก ฟด โยน วัด พบ ยิง โนม จิ้ม กัด ผม จวบ เปนตน
4. คําไทยแทจะไมมีตัวการันต เชน ยัน สัด สัน เปนตน
ระวัง! * คําไทยแทที่มีตัวการันตมีอยูบางเนื่องจากการแผลงอักษร เชน แผลง ผิว เปน ผี้ว แปลวา ถาหากวา มาห แปลวา ผี ยักษ เยียร แปลวา งามยิ่ง
5. คําไทยแทจะไมใชพยัญชนะเหลานี้ ไดแก ฆ ฌ ญ ฏ ฎ ฐ ฑ ณ ฒ ธ ภ ฬ ศ ษ ยกเวน ถาพบคําพวกนี้จําไวเลยวาเปนคําไทยแท ไดแก ฆา เฆี่ยน ฆอง ระฆัง ศึก เศิก ศอก เศรา พิศ หญิง ใหญ หญา ณ ธ ธง เธอ สะใภ อําเภอ สําเภา
6. ภาษาไทยเปนภาษาที่มีเสียงวรรณยุกต ทําใหคําเกิดระดับเสียงตางกันและทําใหคํามีความหมายตางกันไปดวย เชน เสือ เสื่อ เสื้อ ปา ปา ปา ปา ปา นา นา นา เปนตน
7. คําไทยแทอาจมีมากกวา 1 พยางค ซึ่งเกิดจาก
7.1 การเพิ่มเสียงหนาศัพท เชน
คบ = ประคบ
จวบ = ประจวบ
ทํา = กระทํา
โดด = กระโดด
แอม = กระแอม
คึก = คะคึก
ริก = ระริก
ฉาด = ฉะฉาด
อุม = ชอุม
นกยาง = นกกระยาง
ลูกดุม = ลูกกระดุม
โงก = ชะโงก
7.2 การกลายเสียงตามการเปลี่ยนแปลงของภาษา (การกรอนเสียง) เชน
หมากมวง = มะมวง
หมากพราว = มะพราว
ตัวเข = ตะเข
ตาวัน = ตะวัน
ตาปู = ตะปู
ตากรา = ตะกรา
ตนเคียน = ตะเคียน
ตนโก = ตะโก
ตนไคร = ตะไคร
สายเอว = สะเอว
สายดือ = สะดือ
สายดึง = สะดึง
สิ่งที่นองควรระวังไว คําบางคําที่มีตัวสะกดตรงตามมาตราจะไมใชคําไทยแท เชน โลก กาย ชน วัย ชัย เดิน โปรด เปนตน
คําบางคําที่มีลักษณะเหมือนคําไทยแท แตเปนคําที่เราไมรูความหมายและไมไดใชในชีวิตประจําวันจะไมใชคําไทยแท เชน แสะ แข บาย ชน
คําเหลานี้มักพบในวรรณคดี ซึ่งแปลวา มา ดวงจันทร ขาว คน ตามลําดับ
นอกจากนี้ยังมีคําไทยแทบางคําที่สะกดไมตรงตามมาตรามีใชในคําประพันธ เชน ดูกร มาจาก ดูกอน อรชร มาจาก ออนชอย
