ผังมโนทัศน์สาระการเรียนรู้

นำเรื่อง

            นิราศภูเขาทอง เป็นกลอนที่บันทึกการเดินทางโดยเรือไปนมัสการพระเจดีย์ภูเขาทอง บรรยายถึงความรู้สึก เศร้า อาลัยถึงคนรัก น้อยใจในวาสนาของสุนทรภู่ 

นิราศภูเขาทอง

สุนทรภู่

            หลังจากออกพรรษา สุนทรภู่ได้ล่องเรือไปนมัสการพระเจดีย์ภูเขาทองด้วยความเศร้า เมื่อผ่านสถานที่ต่าง ๆ ก็นึกถึงอดีตและน้อยใจในวาสนาของตัวเอง ดังนี้

– หน้าวัง คิดถึงพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยผู้มีพระคุณ ที่สวรรคตไปแล้ว ก็เหมือนสุนทรภู่ได้ตายไปด้วยเพราะไม่มีญาติหรือคนคอยช่วยเหลือ 

– หน้าแพ เห็นเรือพระที่นั่ง ก็คิดถึงตอนที่เคยหมอบกราบรัชกาลที่ ๒ เห็นหอที่เก็บพระอัฐิของพระองค์ ก็ถวายส่วนบุญส่วนกุศลให้

– วัดประโคนปัก ขอให้ตนอายุยืนหมื่น ๆ ปีเหมือนเสาหลักเมือง

– โรงเหล้า เห็นควันจากเตากลั่น ก็นึกถึงตอนเมาเหมือนคนบ้า จึงได้บวชเพื่อจะได้พ้นจากอบายมุข ตอนนี้ไม่เมาเหล้าแล้ว หากแต่ยังเมารักจึงทำให้เป็นทุกข์

– บางจาก ไม่อยากได้ยินคำว่าจาก บางพลู คิดถึงนางจันส่งหมากพลูวันแต่งงาน บางพลัด ไม่อยากพลัดพราก

– บ้านญวน เห็นผู้คนค้าขายและจับจ่ายซื้อของ จะมองกลับไปยังประเทศบ้านเกิดแล้วรู้สึกทรมานใจ

– วัดเขมา คิดถึงรัชกาลที่ ๒ เคยมาตัดหวายลูกนิมิต แต่ครั้งนี้ไม่ได้เห็นการเล่นฉลองเพราะตนหมดวาสนาจึงน้อยใจตัวเอง แต่แล้วเรือก็ติดน้ำวน แม้ว่าเรือจะพ้นน้ำวนออกมาได้แต่ตนก็ไม่พ้นจากความรัก

– ตลาดแก้ว ไม่เห็นมีตลาด เห็นแต่ต้นไม้พืชพันธุ์ ได้กลิ่นดอกไม้หอมตลอดทาง เห็นต้นโศกใหญ่และต้นระกำเป็นแผง แต่แปลกที่มีต้นรักขึ้นแซมอยู่ด้วย เหมือนความเศร้าของตนที่รักแม่จัน

– จังหวัดนนทบุรี เห็นตลาดน้ำ มีคนซื้อของทั้งวัน

– หมู่บ้านบางธรณี นึกเศร้าใจที่ตนเองไร้ที่อยู่จึงต้องเร่ร่อนไปเรื่อย ๆ

– ตำบลปากเกร็ด มีชาวมอญอพยพ เห็นชาวมอญละทิ้งประเพณีวัฒนธรรมของตน แล้วปลงตก นับประสาอะไรกับจิตใจของคนที่หลายใจ

– หมู่บ้านบางพูด ก็นึกถึงคำว่าพูด ถ้าใครพูดดีก็จะมีคนรัก แต่ถ้าพูดไม่ดีก็อาจจะเป็นภัยต่อตน ไม่มีใครคบ

– หมู่บ้านบ้านใหม่ ก็ขอพรจากเทวดาอยากจะมีบ้านใหม่สักหลัง

– หมู่บ้านบางเดื่อ ก็นึกถึงลูกมะเดื่อที่ภายนอกน่ารับประทาน แต่ภายในกลับเป็นหนอน เหมือคนพูดดีแต่คิดร้าย

– บางหลวง คิดถึงเรื่องที่ตนต้องสละยศถาบรรดาศักดิ์เพื่อบวช จะได้พ้นจากกิเลส

– สามโคก ก็คิดถึงรัชกาลที่ ๑ ที่พระราชทานนามนามจากสามโคกเป็นปทุมธานี ถึงพระองค์จะเสด็จสวรรคตไปแล้วแต่ชื่อปทุมธานีคงอยู่ ไม่เหมือนกับตำแหน่งขุนสุนทรโวหารของตนที่หายไป

– หมู่บ้านงิ้ว นึกถึงหากใครมีชู้เมื่อตายไปต้องไปปีนต้นงิ้วในนรก

– เกาะใหญ่ราชคราม เรือติดพงหญ้ารก จึงต้องหยุดเรือในยามค่ำคืน โดนยุงรุมกัด รู้สึกอ้างว้าง      

– หน้าจวนของเพื่อนของสุนทรภู่ ก็รู้สึกไม่กล้าใฝ่สูงเป็นเพื่อนเหมือนเมื่อก่อน

– วัดพระเมรุ ตอนกลางคืนโดนโจรขึ้นเรือ สุนทรภู่โวยวายทำให้โจรหนีไป และไม่มีสิ่งใดหาย

– เจดีย์ภูเขาทองสูงเสียดฟ้า โดดเด่นอยู่กลางทุ่ง สุนทรภู่เดินวนขวา ๓ รอบแล้วกราบเจดีย์ เกิดสิ่งอัศจรรย์มีลมพัดเวียนขวาราวกับจะเวียนเทียนด้วย ทุกวันนี้พระเจดีย์เก่าและทรุดโทรมมาก ทุกอย่างไม่แท้เที่ยงเมื่อขอพรเสร็จได้เห็นพระบรมสาริกธาตุจึงนำขึ้นเรือด้วยและวางไว้ใกล้ศีรษะเวลานอน แต่แล้วเมื่อตื่นมาก็พบว่าพระบรมสารีริกธาตุหายไป จึงน้อยใจในวาสนาตนเองและเดินทางกลับกรุงเทพฯ

– วัดอรุณ พอได้กราบพระพุทธรูปจึงสร่างจากความเศร้า ตอนนี้สุนทรภู่ใช่ว่าจะมีคนรัก แต่ที่กล่าวถึงผู้หญิงก็เพราะเป็นธรรมเนียมการแต่งนิราศให้น่าอ่าน 

ศัพท์น่ารู้

กก            ชื่อพรรณไม้ขึ้นในที่ลุ่มและแฉะมีหลายชนิด ลำต้นกลมใช้ทอหรือสานเสื่อ

กระเรียน     นกใหญ่ชนิดหนึ่ง คอยาว ขายาว ปีกกว้าง หางกว้างและสั้น หากินตามที่ราบลุ่ม

ก้ามกุ้ง       ชื่อพุ่มไม้ชนิดหนึ่ง ลำต้นตรง กิ่งสี่เหลี่ยมมีหนามเล็กห่าง ๆ ดอกเป็นกระจุก

เกรียด        เสียงเขียดร้อง

แขม           ชื่อไม้ล้มลุกชนิดหนึ่ง ขึ้นตามชายน้ำหรือที่ชุ่มชื้น

คา             ชื่อหญ้าชนิดหนึ่ง ใบคายแข็ง เอามาทำเป็นตับมุงหลังคา

ครึ่งท่อน     เพลงพื้นบ้านชนิดหนึ่ง

แดนไตร     โลกทั้งสาม คือ สวรรค์ มนุษย์ บาดาล

ตบะ           การบำเพ็ญให้กิเลสเบาบาง

ตับเต่า        ชื่อไม้น้ำชนิดหนึ่ง ใบหนากลม ดอกสีม่วงอ่อนปนขาว ขึ้นตามนาข้าวหรือที่มีน้ำ

ตีเรือ          ชิงของในเรือ

ถ่อค้ำ         ไม้สำหรับค้ำให้เรือเดิน

ทิ้งวิสัย       ละขนบธรรมเนียมประเพณีเดิม

ทศพล        ผู้มีกำลัง ๑๐ ประการ หมายถึง พระพุทธเจ้า

ธิบดี           มาจาก อธิบดี หมายถึง ผู้เป็นใหญ่ ผู้ปกครอง ในที่นี้หมายถึง ผู้ปกครอง คณะสงฆ์

ทักษิณาวรร        การเวียนขวา

นิโรธ          ความดับ นิพพาน

รังสรรค์       ที่มีผู้สร้างขึ้น

นอนกรุง      นอนค้างที่กรุงเก่า

บุรินทร์       เจ้าเมือง เมืองใหญ่

ประดาษ     ต่ำช้า หมายถึง สิ้นวาสนา

ผ่านบุรินทร์        ปกครองเมือง

ผ้าแพรดำร่ำมะเกลือ   ผ้าที่ย้อมเป็นสีดำด้วยผลมะเกลือ แล้วอบร่ำให้มีกลิ่นหอม

แฝก          ชื่อหญ้าชนิดหนึ่ง ขึ้นเป็นกอ ใบยาวใช้มุงหลังคา รากใช้ทำยาได้

โพงพาง    เครื่องมือดักปลาชนิดหนึ่งเป็นถุงตาข่ายรูปยาวรี ใช้ผูกกับเสาใหญ่ ๒ ต้น ที่ปักขวางลำน้ำ

พระจมื่นไวย              ตำแหน่งมหาดเล็กระดับหัวหมื่น

พระธาตุ     กระดูกของพระพุทธเจ้า

พระพิมพ์   พระเครื่องที่สร้างขึ้นตามแบบพิมพ์

พระวสา    วสา หมายถึง ฤดูฝน ปี ในความว่า เสร็จธุระพระวสา หมายถึง ออกพรรษา

โพธิญาณ    ความรู้ที่ทำให้สำเร็จเป็นพระพุทธเจ้า

ภิญโญ      ยิ่งขึ้นไป

ม้วนหน้า   ซ่อนหน้าเพราะความอาย

มุลิกา       มาจาก มูลิกากร หมายถึง ข้าทูลละอองธุลีพระบาทเมื่อเป็นไวย

ย่อเหลี่ยม    วิธีย่อมุมไม้หรือสิ่งก่อสร้างด้วยอิฐปูน ให้เป็นมุมละ ๓ หยัก หรือมากกว่า

ราค         ความยินดีในกามารมณ์ ในความว่า “เป็นล่วงพ้นรนราคราคา”

ร่ำ           อบด้วยเครื่องหอม

ระคะ        เกลื่อนกล่น

เรือเพรียว     เรือเล็กยาว เป็นเรือแล่นเร็ว

รุกขมูล     โคนต้นไม้

โลโภโทโสโมหะ     โลภ โกรธ หลง

วัดประโคนปัก         เดิมเรียกวัดเสาประโคม ต่อมาเปลี่ยนเป็นวัดประโคนปัก ปัจจุบันคือ วัดดุสิตาราม

                           (เสาประโคน คือ เสาใหญ่หรือเสาหิน เช่น เสาหลักเมือง)

วันอุโบสถ              วันขึ้น ๑๕ ค่ำ และวันแรม ๑๕ ค่ำ ถ้าเป็นเดือนขาดก็แรม ๑๔ ค่ำ เป็นวันที่พระลงอุโบสถ

                           ฟังพระปาติโมกข์และเป็นวันที่พุทธศาสนิกชนถืออุโบสถศีล คือ ศีล ๘

สวาด       ชื่อไม้เถาเนื้อแข็ง ลำต้นมีหนาม

สังวาส     การอยู่ร่วมกัน ในที่นี้หมายถึง การเข้าสู่ร่มกาสาวพัสตร์หรือการบวชเป็นพระ

สัด          ภาชนะรูปทรงกระบอก ทำด้วยไม้หรือสานด้วยไม้ไผ่ ใช้สำหรับตวงข้าว

              ชื่อมาตราตวงโบราณ ๒๕ ทะนาน เป็น ๑ สัด หรือเท่ากับ ๒๐ ลิตร ในความว่าถังแทนสัด

              หมายถึง ไม่ยุติธรรม มีความลำเอียง

สวบ        เสียงกรับ เสียงคนหรือสัตว์ย่ำไปบนใบไม้หรือสิ่งที่ทำให้เกิดเสียงเช่นนั้น

สันตะวา   ชื่อไม้น้ำชนิดหนึ่ง ใบบาง เขียวอมน้ำตาล กินได้

สายติ่ง    ชื่อไม้น้ำชนิดหนึ่ง กินได้ บัวสายติ่ง หรือบัวสายทิ้งก็เรียก

สร้างพรต   บำเพ็ญพรต ในที่นี้หมายความว่า บวชเป็นพระ

สำรวล    แผลงมาจาก สรวล หมายถึง หัวเราะ รื่นเริง

สิ่งของขาวเหลืองเครื่องสำเภา       ภาชนะพวกเครื่องทองเหลือง เครื่องโลหะขาว เช่น พาน ขัน จอก

                                             ซึ่งบรรจุสำเภามาจากต่างประเทศ เช่น จีน อินเดีย เข้ามาขายในเมืองไทย

องคุลีมาล            ชื่อมาตรวัดโบราณ ยาวเท่ากับข้อปลายของนิ้วกลาง

อัประมาณ            อาย

อานิสงส์              ผลแห่งกุศล

ผู้แต่ง

สุนทรภู่

สาระน่ารู้

ลักษณะกลอนของสุนทรภู่ มักแก้ศัพท์ให้ลงสัมผัสพอดี ใช้สำนวนปากตลาด ริเริ่มสัมผัสใน

ผลงานเด่น พระอภัยมณี นิราศภูเขาทอง นิราศเมืองเพชร 

แนวทางในการพิจารณาวรรณกรรม

เนื้อเรื่อง

นิราศภูเขาทองเป็นนิราศที่ดีที่สุดที่สุนทรภู่แต่ง เนื้อเรื่องบรรยายภาพสิ่งที่เห็นระหว่างทางไปนมัสการพระบรมธาตุที่อยุธยา สอดแทรกคติธรรม ประวัติสถานที่ และความน้อยเนื้อต่ำใจของท่านไว้ด้วย

ศิลปะการประพันธ์

มีการเลือกใช้คำที่แสดงอารมณ์ ใช้คำแสดงฐานะบุคคล ใช้คำเลียนเสียง ใช้อุปมาโวหาร ลำดับความตามเหตุการณ์ก่อนหลัง เล่นอักษรและเล่นคำ

ข้อคิด คติคำสอน และความจรรโลง

- ความจงรักภักดีและกตัญญูต่อเจ้านาย         
- การพูดจาให้ดีรักษาน้ำใจคนอื่น

- การไม่ตัดสินคนแต่ภายนอก                        
- บาปกรรมจากการผิดลูกผิดเมียผู้อื่น

- ความไม่เที่ยงของลาภ ยศ สรรเสริญ           

- ความผูกพันกับสายน้ำของคนไทยสมัยก่อน           

การเชื่อมโยงกับชีวิตประจำวัน

ประยุกต์ใช้การจดบันทึกช่วยจำในการเรียน และไม่ยึดติดลาภ ยศ สรรเสริญ

คำสำคัญ นิราศภูเขาทอง

แหล่งที่มา : สำนักพิมพ์วัฒนาพานิช www.wpp.co.th