ผังมโนทัศน์สาระการเรียนรู้

นำเรื่อง
   นิทานคำกลอน เรื่อง พระอภัยมณี เป็นผลงานที่ดีและสมบูรณ์ที่สุดของสุนทรภู่ ทั้งด้านเนื้อเรื่อง สำนวนภาษา และคติสอนใจ โดย “พระอภัยมณีหนีนางผีเสื้อ” เป็นเนื้อเรื่องตอนหนึ่งจากหนังสือ พระอภัยมณี คำกลอน ของสุนทรภู่ ฉบับหอสมุดแห่งชาติ

เรื่องย่อ
   พระอภัยมณีและศรีสุวรรณ เจ้าชายเมืองรัตนา ทั้ง ๒ พระองค์ถูกเนรเทศออกนอกเมืองเพราะเรียนวิชาที่ไม่เหมาะกับการเป็นกษัตริย์ ระหว่างทางพบพราหมณ์ ๓ คน พระอภัยมณีจึงเป่าปี่แสดงวิชาทำให้ทุกคนหลับใหล ฝ่ายนางผีเสื้อสมุทรตามเสียงปี่มาเห็นก็เกิดหลงรักและลักพาตัวไปไว้ในถ้ำ แปลงตนเป็นสาวงามสมสู่กับพระอภัยจนเกิดสินสมุทร ต่อมาพวกเงือกได้พาพระอภัยมณีและสินสมุทรหนีไปที่เกาะแก้วพิสดาร นางผีเสื้อสมุทรตามมาแต่ถูกพระฤๅษีที่เกาะขับไล่ไป พระอภัยมณีได้นางเงือกเป็นชายาและมีโอรสร่วมกันชื่อ สุดสาคร

   วันหนึ่งเรือของท้าวสิลราชเจ้าเมืองผลึกและนางสุวรรณมาลีพระธิดาถูกพายุพัดมาที่เกาะแก้วพิสดาร พระอภัยมณีและนางสุวรรณมาลีได้พบและมีใจปฏิพัทธ์ต่อกัน พระอภัยมณีและสุดสาครจึงขออาศัยเรือท้าวสิลราชไปด้วย ระหว่างทางนางผีเสื้อสมุทรได้ตามมาล่มเรือ พระอภัยมณีหนีขึ้นเกาะและเป่าปี่จนนางยักษ์ขาดใจตาย แล้วจึงได้อาศัยมากับเรือของอุศเรน สินสมุทรและนางสุวรรณมาลีตามมาพบพระอภัยมณี สินสมุทรต่อสู้กับอุศเรนและเป็นฝ่ายชนะ พระอภัยมณีจึงได้อภิเษกกับนางสุวรรณมาลี และกลับไปครองเมืองผลึก

   ภายหลัง สุดสาครได้ออกเดินทางตามหาพ่อโดยมีไม้เท้าเป็นอาวุธ และมีม้านิลมังกรเป็นพาหนะ ในเวลาเดียวกันนางละเวงน้องสาวของอุศเรนขึ้นครองเมืองลังกาก็ตั้งใจจะแก้แค้นพระอภัยมณี แต่ระหว่างสงครามนางละเวงเกิดหลงรักพระอภัยมณีและตกเป็นมเหสี ในตอนท้ายพระอภัยมณีเบื่อชีวิตฆราวาสจึงออกบวช นางสุวรรณมาลีและนางละเวงจึงออกบวชด้วย สินสมุทรจึงขึ้นครองเมืองผลึก ส่วนสุดสาครไปครองเมืองลังกา

ศัพท์น่ารู้

กระโจมโจน                                      พุ่งเข้าใส่อย่างเต็มกำลัง
กลั้น                                                ในที่นี้หมายถึงกลั้นหายใจ
กุฏิ์                                                  กุฏิ เรือนหรือตึกสำหรับพระภิกษุสามเณรอยู่
กุมภา                                               จระเข้
เกาะเกียน                                         เกาะ ในคำว่า “เกียน” เป็นภาษาเขมร หมายถึง ใกล้เคียง
ขนัด                                                แถว แนว
ขยั้น                                                คร้าม เกรง ไม่กล้า แขยง
โขด                                                ดินหรือหินที่สูงขึ้นเป็นโคกเป็นเนิน หิน ดิน หรือทรายที่เป็นจอมสูงขึ้น
                                                      พ้นน้ำบ้าง อยู่ใต้น้ำบ้าง
คชา                                                ช้าง
คลาไคล                                          เดินไป เคลื่อนไป
คล้ายคล้าย                                      เคลื่อนไหวตัวไปเรื่อย ๆ
คลุ้ม                                                มืดมัว ไม่แจ่มใส
คูหา                                                ถ้ำ
เงือด                                               อดกลั้น ยับยั้ง
เฉโก                                               ไม่ตรงไปตรงมา ฉลาดแกมโกง
ชลาลัย                                            แม่น้ำ ทะเล
ชโลทร                                            แม่น้ำ
ชะงุ้ม                                               เป็นเพิงงุ้มลงมา
ซ่อง                                                ในที่นี้หมายถึง แหล่งมั่วสุมหรือชุมนุมกันอย่างลับ ๆ
ซึก                                                  แทรกอยู่
ตรีชา                                               กล่าวโทษ ตำหนิติเตียน
ตะโกรง                                            ทะเยอทะยานอยากได้ ตะกลาม
ตักษัย                                              สิ้นชีวิต ตาย
ทะมื่น                                              ลักษณะดำมืด สูงใหญ่ น่าเกรงขาม
นรินทร์                                            พระราชา
นางนาฏ                                          นางละคร นางฟ้อนรำ หญิงสาวสวย
นาถ                                                ที่พึ่ง ผู้เป็นที่พึ่ง
นีรมิต                                              เนรมิต บันดาลให้เกิดขึ้น
บทมาลย์                                          เท้าผู้มีบุญ เช่น กษัตริย์
บริรักษ์                                             ดูแล รักษา ปกป้อง
บ่ายเบี่ยง                                         ในที่นี้หมายถึง เวลาบ่ายคล้อย
ปรารมภ์                                           วิตก รำพึง ครุ่นคิด
ผนิด                                                ปิดให้แน่น
ผลา                                                ง้าว ก้อนหิน กล้า คม
พะเนิน                                             ค้อนขนาดใหญ่ใช้สำหรับทุบหินหรือตีเหล็ก
พิมพา                                              ปลาฉลามขนาดใหญ่ ดุร้ายมาก
ภัสดา                                              สามี
มะซาง                                             ผลไม้ชนิดหนึ่ง ผลสีเขียว มียางมาก รสหวานเย็น
ยุคุนธร์ (ยุคนธร์)                               ยุคนธร ชื่อภูเขา ๑ ใน ๗ ของเทือกเขาสัตบริภัณฑ์ ซึ่งล้อมรอบเขา
                                                      พระสุเมรุอยู่เป็นชั้น ๆ รวมทั้งสิ้น ๗ ชั้น
ราก                                                 สำรอกออกมาทางปาก อาเจียน
รุกขา                                              ต้นไม้
แรงรุทร                                           เรี่ยวแรงน่ากลัวยิ่งนัก
ลุยอ่อน                                           ในที่นี้หมายถึง เดินลุยน้ำหรือเดินท่องน้ำจนไม่มีเรี่ยวแรง
ลูกไม้                                              ผลไม้ เป็นคำที่คนโบราณใช้เรียกผลไม้ทั่วไป ปัจจุบันใช้ “ส้มสูกลูกไม้”
เลิกศิลา                                          ยกหินขึ้น
โว้เว้                                               พูดจาเหลวไหล พูดจาหาเรื่อง
สำนัก                                              พัก อาศัย
สำเหนียก                                        ฟัง คอยเอาใจใส่ กำหนดจดจำ
หน                                                  ทาง ทิศ ครั้ง คราว
หุบห้อง                                            ถ้ำ
โหยกเหยก                                       ไม่อยู่กับร่องกับรอย ไม่แน่นอน

ประวัติผู้แต่ง
   พระสุนทรโวหาร (ภู่) เกิดเมื่อวันที่ ๒๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๓๒๙ บ้านเกิดอยู่ที่อำเภอแกลง จังหวัดระยอง วัยเยาว์ศึกษาที่วัดชีปะขาวและถวายตัวเป็นข้าในกรมพระราชวังหลัง เคยรับจ้างแต่งเพลงยาว นิทาน สักวา ละครนอก รวมถึงนิทานเรื่องสำคัญอย่างพระอภัยมณี ด้วยความสามารถทางการประพันธ์สุนทรภู่เติบโตในตำแหน่งหน้าที่อย่างรวดเร็ว แต่ก็ไม่ได้มีช่วงชีวิตที่ราบรื่นนัก กล่าวคือ แม้จะเป็นคนโปรดและได้รับการแต่งตั้งเป็นขุนสุนทรโวหารสมัยรัชกาลที่ ๒ แต่เมื่อสิ้นรัชกาลลงสุนทรภู่ก็ทำการไม่เป็นที่พอพระราชหฤทัยรัชกาลที่ ๓ เป็นผลให้ลาออกบวช และยังมีเหตุให้ต้องถูกขับออกจากวัดราชบูรณะ จึงต้องมาจำพรรษาที่วัดอื่น ระหว่างนี้ได้มีโอกาสสอนเจ้าฟ้ากลางและเจ้าฟ้าปิ๋วจึงไม่ลำบากนัก หลังสึกสุนทรภู่ได้รับการอุปถัมภ์จากสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศเรศรังสรรค์ (ภายหลังขึ้นเป็นรัชกาลที่ ๔) ให้มาอยู่ในพระราชวังเดิมและได้รับการอุปการะจากเชื้อพระวงศ์ท่านอื่นอีก สุนทรภู่สิริอายุรวมทั้งสิ้น ๗๐ ปีและเป็นกวีที่มีชีวิตอยู่นานถึง ๔ สมัย

   ผลงานของสุนทรภู่มีหลายเรื่องที่เป็นที่รู้จัก เช่น นิราศเมืองแกลง (ผลงานชิ้นแรก) นิราศเมืองเพชร นิราศพระบาท นิราศภูเขาทอง (นิราศเรื่องเยี่ยมที่สุดแต่งช่วงที่เป็นพระ) สิงหไกรภพ พระอภัยมณี ฯลฯ

สาระน่ารู้
   ฉากในเรื่องพระอภัยมณี จากการสันนิษฐานของสุจิตต์ วงษ์เทศ กล่าวว่าทะเลในท้องเรื่องน่าจะเป็นทะเลฝั่งตะวันตกของไทยไม่ใช่ฝั่งตะวันออกของไทยดังที่หลายคนเข้าใจ โดยมีหลักฐานประกอบดังนี้
   ๑.“นาควารินทร์สินธุ์สมุทร” ที่ถูกกล่าวถึงตอนนางสุวรรณมาลีเซ่นผีปู่เจ้า สัมพันธ์กับ นาควารี (NICOBAR ISLANDS) เป็นชื่อหมู่เกาะที่ทอดยาวจากหมู่เกาะอันดามันลงไปทางใต้ เป็นเส้นทางคมนาคมการค้าสมัยโบราณระหว่างภูมิภาคอุษาคเนย์กับแถบตะวันตก ได้แก่ อินเดีย ลังกา และยุโรป
   ๒. สอดคล้องกับบันทึกพระสงฆ์ที่เดินทางสู่ลังกาผ่านทางเกาะยาวหน้าเกาะถลาง ซึ่งเขียนไว้ว่า “แลเกาะนาควารีย์นั้น ผู้คนอยู่เป็นอันมาก คนเหล่านั้นไม่กินข้าว กินแต่เผือก มัน และหมากพร้าว ครั้นเห็นเรือเข้าไปใกล้เกาะแล้ว ก็เอาเผือก เอาหมากพร้าว กล้วย อ้อยลงมาแลกยา”

แนวทางในการพิจารณาวรรณกรรม
   เนื้อเรื่อง
   พระอภัยมณีมีความโดดเด่นเพราะมีตัวละครหลากหลายทั้งมนุษย์ อมนุษย์ และสัตว์ประหลาด กระทั่งในกลุ่มมนุษย์เองก็ยังมีหลายเชื้อชาติจึงเป็นความแปลกใหม่ในสายตาผู้อ่าน อุปนิสัยตัวละครทุกตัวถูกสร้างให้มีความสมจริงตามนิสัยแท้ของมนุษย์ ด้านฉากที่ดำเนินเรื่องส่วนใหญ่ในมหาสมุทรสะท้อนจินตนาการกว้างไกลของผู้เขียน นอกจากนี้ยังแทรกเกร็ดความรู้ทางวิทยาศาสตร์ เช่น การสืบทอดลักษณะทางพันธุกรรม เป็นต้น

   ศิลปะการประพันธ์
   ๑. มีความไพเราะ มีสัมผัสในเกือบทุกวรรค เช่น

                                 “นิจจาเอ๋ยเคยอยู่เป็นคู่ชื่น               ทุกวันคืนค่ำเช้าไม่เศร้าหมอง” 

   ๒. มีการสรรคำที่โดดเด่น สื่อความหมายได้กินใจ เช่น

                                 “แม้นสิ้นสูญบุญนางในปางนี้              ไม่มีที่พึ่งพาจะอาศัย
                               จะกอดศพซบหน้าโศกาลัย                   ระกำใจว่าจะม้วยไปด้วยกัน”

   ๓. ใช้ภาษาพูดทั่วไป ทำให้อ่านเข้าใจง่าย เช่น

                                 “แล้วร้องถามตามประสาเป็นทารก        นี่สัตว์บกหรือสัตว์น้ำดำหนักหนา
                               โจนกระโจมโครมครามตามเรามา           จะเล่นข้าท่าไรจะใคร่รู้”

   ๔. ใช้คำอุปมาเพื่อให้ภาพชัดเจน เช่น 

                        “ไม่คลาดเคลื่อนเหมือนองค์พระทรงเดช         แต่ดวงเนตรแดงดูดังสุริย์ฉาย”

   ๕. ใช้คำพรรณนาเพื่อสื่อความเคลื่อนไหว เช่น

                                  “ฝูงพิมพาพาฝูงเข้าแฝงวน                 บ้างผุดพ่นฟองน้ำบ้างดำจร”

   ๖. ใช้คำเลียนเสียงธรรมชาติ เช่น

                             “ลงกลิ้งเกลือกเสือกกายร้องไห้โร่              เสียงโฮโฮดังก้องห้องคูหา”

   ๗. บรรยายเหตุการณ์ได้เห็นภาพและสะเทือนอารมณ์ เช่น

                             “เสียแรงรักหนักหนาอุตส่าห์ถนอม             สู้อดออมสารพัดไม่ขัดขืน
                           ช่างกระไรใจจืดไม่ยืดยืน                            นางสะอื้นอ้าปากจนรากเรอ” 

   ข้อคิด คติคำสอน และความจรรโลงใจ
   ๑. ความรักควรมีสติ ไม่ควรใช้ความหลงเพราะจะทำให้รักนั้นย้อนกลับมาทำร้ายเช่นเดียวกับนางผีเสื้อสมุทร
   ๒. เด็กต้องมีความเคารพผู้ใหญ่ ดังจะเห็นได้จากการที่พระอภัยมณีสอนให้สินสมุทรขอขมาเงือกชราก่อนจะพาขึ้นบ่าหนีไป
   ๓. คนเราควรรู้จักปล่อยวาง ไม่ยึดติดกับสิ่งต่าง ๆ มากเกินไป

   การนำไปใช้ในชีวิตจริง
   ๑. เราควรเลือกคบคนจากนิสัยที่แท้จริง ไม่ใช่ภาพลักษณ์ เพราะภาพลักษณ์นั้นไม่จีรังถาวร
   ๒. การอยู่ร่วมกันในสังคมเป็นการพึ่งพาอาศัยกัน ไม่ควรต่างคนต่างอยู่โดยปราศจากน้ำใจ

สรุป
   นิทานคำกลอน เรื่อง พระอภัยมณี ตอน พระอภัยมณีหนีนางผีเสื้อ เป็นส่วนหนึ่งของวรรณกรรมชิ้นเอกของสุนทรภู่ ที่เหมาะกับผู้อ่านทุกคน เพราะให้ความบันเทิง เพลิดเพลิน ส่งเสริมจินตนาการ และแสดงให้เห็นถึงคติข้อคิดต่าง ๆ เช่น การรักอย่างมีสติ การรู้จักปล่อยวาง การช่วยเหลือเกื้อกูลกัน การมีสัมมาคารวะต่อผู้ใหญ่

แหล่งที่มาของเนื้อหา : สำนักพิมพ์วัฒนาพานิช www.wpp.co.th