ผังมโนทัศน์สาระการเรียนรู้ 

1. การสถาปนาอาณาจักรอยุธยา

แคว้นละโว้และแคว้นสุพรรณภูมิรวมกันเป็นอาณาจักรอยุธยาและมีพระมหากษัตริย์พระองค์แรก คือ สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 (พระเจ้าอู่ทอง) ตั้งอยู่บริเวณหนองโสน บนเกาะอยุธยา 

     1.1 ประวัติความเป็นมาของพระเจ้าอู่ทอง

มี 2 แนวคิด คือ

          1. พระเจ้าอู่ทองทรงอพยพมาจากเมืองอื่นและสถาปนากรุงศรีอยุธยาภายหลัง

          2. พระเจ้าอู่ทองทรงปกครองบริเวณใกล้เคียงกรุงศรีอยุธยามา

     1.2 ปัจจัยที่เอื้อต่อการสถาปนากรุงศรีอยุธยา

          1. ความอุดมสมบูรณ์ของพื้นที่

          2. การเป็นศูนย์กลางการคมนาคม

          3. ความมั่นคงทางยุทธศาสตร์

          4. ช่องว่างทางการเมือง

     1.3 ปัจจัยที่เอื้อต่อความเจริญรุ่งเรืองของอาณาจักรอยุธยา

          1. ลักษณะทางกายภาพ มีแม่น้ำไหลผ่าน 3 สาย

          2. ทำเลที่ตั้ง เป็นศูนย์กลางการค้าที่เชื่อมระหว่างตะวันตกและตะวันออก

          3. การรับอารยธรรมเดิม

          4. พระปรีชาสามารถของพระมหากษัตริย์

     1.4 พระมหากษัตริย์อยุธยา

พระมหากษัตริย์อยุธยามี 33 พระองค์ จากราชวงศ์ต่าง ๆ 5 ราชวงศ์ ดังนี้

ที่มา:วิลาสวงศ์ พงศะบุตร และวุฒิชัย มูลศิลป์, ลำดับพระมหากษัตริย์, ใน สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ ฉบับเสริมการเรียนรู้ เล่ม 3, พิมพ์ครั้งที่ 3, 2549, หน้า 18–19.

2. การเมืองการปกครองสมัยอยุธยาตอนต้น (พ.ศ. 1893–1991)

การปกครองในสมัยอยุธยาปกครองด้วยระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ พระมหากษัตริย์จึงมีอำนาจสูงสุด และเป็นสถาบันหลักในการปกครอง

การปกครองเริ่มตั้งแต่สมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 (พระเจ้าอู่ทอง) จนถึงสมัยสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 (เจ้าสามพระยา)

1. การปกครองส่วนกลาง จัดการปกครองแบบจตุสดมภ์ตามแบบเขมร คือ เวียง วัง คลัง นา

2. การปกครองหัวเมือง เป็นการปกครองที่กระจายอำนาจจากราชธานี แบ่งออกเป็น 4 ระดับ

1) เมืองลูกหลวง ตั้งอยู่รอบราชธานี 4 ทิศ

2) เมืองชั้นใน เป็นเมืองที่ขุนนางปกครอง จะถัดจากเมืองลูกหลวงออกไป

3) เมืองชั้นนอกหรือเมืองพระยามหานคร ปกครองสืบเชื้อสายจากเจ้าเมืองเดิม

4) ประเทศราช เป็นเมืองที่ปกครองตนเอง แต่ต้องส่งเครื่องราชบรรณาการ

3. กฎหมายและการศาล กษัตริย์เป็นผู้ออกกฎหมายอิงกับพระมนูธรรมศาสตร์ที่รับมาจากอินเดีย

3. การเมืองการปกครองสมัยอยุธยาตอนกลาง (พ.ศ. 1991–2231)

ตั้งแต่สมัยพระบรมไตรโลกนาถจนถึงสมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2

1. การปกครองส่วนกลาง แยกการปกครองออกเป็น 2 ฝ่าย คือ ฝ่ายทหารและฝ่ายพลเรือน

1) ฝ่ายทหาร มีสมุหพระกลาโหมเป็นผู้ดูแล

2) ฝ่ายพลเรือน มีสมุหนายกเป็นผู้ดูแลข้าราชการฝ่ายพลเรือนทั้งในราชธานีและหัวเมือง

3) ฝ่ายจตุสดมภ์ อยู่ภายใต้การดูแลของสมุหนายก ได้รับการปรับปรุงดังนี้

(1) กรมเวียงหรือกรมเมือง เปลี่ยนเป็น นครบาล

(2) กรมวัง เปลี่ยนเป็น ธรรมากรณ์

(3) กรมคลัง เปลี่ยนเป็น โกษาธิบดี

(4) กรมนา เปลี่ยนเป็น เกษตราธิการ

2. การปกครองหัวเมือง

1) เมืองชั้นใน ให้เมืองที่อยู่รอบราชธานีเป็นเมืองชั้นจัตวา

2) เมืองชั้นนอกหรือเมืองพระยามหานคร ให้ผู้สืบเชื้อสายของเมืองนั้น ๆ ปกครอง

3) ประเทศราช ให้เจ้านายพื้นเมืองเดิมปกครอง โดยส่งเครื่องราชบรรณาการ

3. กฎหมาย ยึดกฎหมายที่ใช้ตั้งแต่สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 และเพิ่มเติมกฎหมายหลายฉบับ

4. การเมืองการปกครองสมัยอยุธยาตอนปลาย (พ.ศ. 2231–2310)

ในสมัยนี้มีการเปลี่ยนแปลงอำนาจ โดยให้พระคลังหรือโกษาธิบดีดูแลฝ่ายทหารและฝ่ายพลเรือนหัวเมืองฝ่ายใต้ ส่วนสมุหนายกดูแลหัวเมืองฝ่ายเหนือเช่นเดิม ซึ่งการเปลี่ยนแปลงนี้ไม่ปรากฏหลักฐานว่าเป็นสมัยใด

อยุธยามีการเปลี่ยนแปลงการปกครองบ่อยครั้ง เพื่อปรับให้เข้ากับสถานการณ์ทางการเมือง มีเป้าหมายในการรวมอำนาจเข้าสู่ศูนย์กลาง และควบคุมหัวเมืองต่าง ๆ ให้มีประสิทธิภาพ ขณะเดียวกันก็ถ่วงดุลอำนาจไม่ให้เป็นภัยต่อพระมหากษัตริย์ แต่อำนาจโดยส่วนใหญ่ตกอยู่กับกลุ่มขุนนางและเจ้านาย ทำให้เกิดการแย่งชิงอำนาจทางการเมืองมาโดยตลอด

5. ความเสื่อมของอาณาจักรอยุธยา

5.1 ปัจจัยที่เป็นสาเหตุแห่งความเสื่อม

1. การแย่งชิงอำนาจของพวกขุนนางและเจ้านาย

2. ความขัดแย้งเรื่องผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจ

3. ความเข้มแข็งของอาณาจักรพม่า

5.2 การเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ 1 พ.ศ. 2112

การเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ 1 เกิดขึ้นเมื่อพระเจ้าบุเรงนองยกทัพใหญ่มาโจมตีกรุงศรีอยุธยา ขณะนั้นราชธานีกับเมืองพิษณุโลกมีความขัดแย้งกัน

อยุธยาตกเป็นประเทศราชของพม่าถึง 15 ปี พระนเรศวรจึงทรงประกาศอิสรภาพที่เมืองแครง

5.3 สงครามเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ 2 พ.ศ. 2310

ไทยทำสงครามกับพม่าถึง 6 ครั้ง จนพระเจ้ามังระยกกองทัพมาตีอยุธยา 2 ทาง และเริ่มล้อมกรุง ก่อนที่กรุงจะแตก พระยาตาก (สิน) นำกองทัพฝ่าพม่าไปตั้งมั่นที่เมืองจันทบุรีรวบรวมพลและต่อเรือรบ แล้วยกกองทัพเรือมากู้เอกราชหลังจากเสีนกรุง 7 เดือน

คำสำคัญ

เวียง

วัง

คลัง

นา

เมืองลูกหลวง

เมืองชั้นใน

เมืองพระยามหานคร

ประเทศราช

สมุหพระกลาโหม

สมุหนายก

นครบาล

ธรรมากรณ์

โกษาธิบดี

เกษตราธิการ

แหล่งที่มาของเนื้อหา : สำนักพิมพ์วัฒนาพานิช www.wpp.co.th