ระบบการย่อยอาหารหรือระบบทางเดินอาหาร

ระบบนี้รวมอวัยวะต่าง ๆ ที่เกี่ยววกับการรับอาหารการย่อยและการดูดซึมอาหารและการขับถ่ายกากอาหารที่ไม่ย่อยยาวตั้งแต่ปากถึงทวารหนักประมาณ ๙ เมตร อวัยวะต่าง ๆ เรียงตามลำดับคือ ปาก คอหอย หลอดอาหาร กระเพาะอาหาร ลำไส้เล็ก ลำไส้ใหญ่และทวารหนัก นอกจากนั้นยังรวมต่อมต่าง ๆ ซึ่งเปิดเข้าสู่ปาก ได้แก่ ต่อมน้ำลาย และเปิดเข้าสู่ลำไส้เล็ก ได้แก่ ตับและตับอ่อน ต่อมต่าง ๆ เหล่านี้ช่วยในการย่อยอาหารส่วนปากและคอหอยยังใช้สำหรับการหายใจอีกด้วย

ปาก 

ลักษณะเฉพาะพิเศษของปากของสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมก็คือริมฝีปากและแก้มเคลื่อนไหวได้เพื่อเป็นปากที่ดูดได้ 

ปากเป็นส่วนต้นของระบบการย่อยอาหารซึ่งเกี่ยวข้องกับการย่อยโดยการเคี้ยวให้อาหารมีขนาดเล็กลงการรับรู้รสและการหลั่งน้ำลายนอกจากนั้นในคนยังใช้ในการพูดคุยด้วย

ปากแบ่งได้เป็น ๒ ส่วน คือ 

๑. ช่องกระพุ้งปากหรือกระพุ้งแก้มเป็นช่องระหว่างแก้มและริมฝีปากทางด้านนอกกับฟันและเหงือกทางด้านในมีท่อน้ำลายพาโรติดมาเปิดสู่กระพุ้งแก้ตรงระดับฟังกรามบนซี่ที่สอง 

๒. ช่องปากแท้อยู่ลึกกว่าฟันและเหงือกต่อกับคอหอยส่วนปาก

ริมฝีปาก 

ภาษาชาวบ้านหมายถึงขอบปากสีแดงเท่านั้นแต่ทางกายวิภาคศาสตร์หมายถึงบริเวณตั้งแต่ผิวหนังถึงเยื่อเมือกด้านในที่ต่อกับเหงือกและปากสีแดงเป็นส่วนหนึ่งของริมฝีปากเท่านั้นภายในริมฝีปากประกอบด้วยกล้ามเนื้อลายด้านนอกเป็นผิวหนังด้านในเป็นเยื่อเมือกและขอบปากสีแดงริมฝีปากจึงเคลื่อนไหวได้

แก้ม 

มีลักษณะเช่นเดียวกับริมฝีปากประกอบด้วยกล้ามเนื้อลายด้านนอกเป็นผิวหนังด้านในเป็นเยื่อเมือกบุจนถึงบริเวณเหงือก 

การเคลื่อนไหวของริมฝีปากและแก้มจำเป็นสำหรับการเคี้ยวเพื่อบังคับให้อาหารในกระพุ้งแก้มไปอยู่ระหว่างฟัน

 

ฟัน 

ในผู้ใหญ่มีฟันถาวร ๓๒ ซี่ ฟันบนข้างละ ๘ ซี่ และฟันล่างข้างละ ๘ ซี่ แต่ละข้างมีฟันตัดข้างละ ๒ ซี่ ฟันเขี้ยว ๑ ซี่ ฟันหน้ากราม ๒ ซี่ และฟันกราม ๓ ซี่ เรียงตามลำดับจากหน้าไปหลัง

ในทารก มีฟันน้ำนม ๒๐ ซี่ ฟันบนข้างละ ๕ ซี่ ฟันล่างข้างละ ๕ ซี่ แต่ละข้างมีฟันตัด ๒ ซี่ ฟันเขี้ยว ๑ ซี่ และฟันกราม ๒ ซี่ 

ในปากของเด็กแรกเกิดไม่มีฟัน เมื่ออายุ ๖ เดือน จึงจะมีฟันน้ำนมซี่แรกงอกขึ้นมาให้เห็นและปลายปีที่สองฟันน้ำนมจึงขึ้นครบทุกซี่เมื่ออายุ ๖ ปี มีฟันถาวรอันแรกปรากฎขึ้นคือ ฟันกรามซี่ที่ ๑ แล้วต่อไปฟันน้ำนมทั้ง ๑๐ ซี่จะค่อย ๆ หลุดไปและมีฟันถาวรงอกขึ้นมาแทนที่ทีละซี่ฟันของขากรรไกรล่างงอกก่อนฟันของขากรรไกรบนฟันถาวรทั้งหมดจะงอกหมดในปลายปีที่ ๑๒ หรือ ๑๓ ยกเว้นฟันกรามซี่สุดท้ายซึ่งมักจะงอกขึ้นระหว่างอายุ ๑๘–๒๔ ปี บางทีจึงเรียกว่าฟันฉลาด 

ช่องปากแท้ 

มีขอบเขตดังนี้ด้านบนเป็นเพดานปากซึ่งประกอบด้วย ๒ ส่วน คือ เพดานแข็ง อยู่ที่ส่วนหน้า ๒/๓ โดยมีกระดูกเป็นแกนภายในเพดานอ่อนอยู่ที่ส่วนหลัง ๑/๓ โดยมีพังผืดขาวและกล้ามเนื้อลายอยู่ภายในตรงปลายสุดของเพดานอ่อนเป็นติ่งเรียกว่า ลิ้นไก่ (uvula) จากลิ้นไก่มีรอยนูนของเยื่อเมือกมายังขอบข้างของลิ้นรอยนูนนี้ถือว่าเป็นแนวแบ่งระหว่างช่องปากแท้กับคอหอยด้านล่างของช่องปากเป็นลิ้นและใต้ลิ้นเป็นกล้ามเนื้อที่ประกอบเป็นพื้นของปาก 

ลิ้น 

ประกอบด้วยกล้ามเนื้อลายเป็นส่วนใหญ่ซึ่งมีเยื่อเมือกคลุมด้านบนและด้านข้างของกล้ามเนื้อเยื่อเมือกที่คลุมด้านบนของลิ้นไม่เรียบยื่นขึ้นมาเป็นปุ่มแหลมปุ่มรูปดอกเห็ดแต่ละปุ่มมีร่องซึ่งมีเซลล์รับรสอยู่โดยรอบลิ้นมีหน้าที่เกี่ยวข้องกับการเคี้ยว การกลืนและการรับรสในคนยังใช้พูดด้วย

ต่อมน้ำลาย 

มีต่อมใหญ่ ๓ ต่อม คือ

๑. ต่อมน้ำลายพาโรติด (parotid) เป็นต่อมน้ำลายที่ใหญ่ที่สุดอยู่ที่ด้านข้างของใบหน้าระหว่างหูกับคางมีท่อไปเปิดสู่กระพุ้งแก้ม 

๒. ต่อมน้ำลายใต้คางขนาดเล็กกว่าอยู่ใต้กระดูกคางทั้งสองข้างมีท่อไปเปิดสู่ช่องปากแท้ตรงระหว่างใต้ปลายลิ้นกับพื้นปาก 

๓. ต่อมน้ำลายใต้ลิ้นขนาดเล็กที่สุดอยู่ใต้เยื่อเมือกของปากที่สองข้างลิ้นมีท่อเล็ก ๆ หลายท่อเปิดสู่ช่องปากแท้

 

 

 

คอหอย 

อยู่หน้ากระดูกสันหลังส่วนคนอันที่ ๑ ถึง ๖ นับตั้งแต่ฐานกะโหลกศีรษะถึงด้านหน้าของกระดูกสันหลังส่วนคนอันที่ ๖ โป่ง คล้ายรูปกรวยยาว ๑๓ เซนติเมตร ส่วนบนกว้าง ๓.๕ เซนติเมตร ส่วนล่างแคบ ๑.๕ เซนติเมตร ซึ่งไปต่อกับหลอดอาหาร 

ผนังประกอบด้วยกล้ามเนื้อลายด้านในบุด้วยเยื่อเมือกทางข้างหน้าติดต่อกับโพรงจมูก ช่องปากและกล่องเสียงจากบนลงล่างตามลำดับจึงแบ่ง ได้เป็น ๓ ส่วน

๑. คอหอยส่วนจมู อยู่หลังโพรงจมูกเป็นทางผ่านของลมหายใจ 

๒. คอหอยส่วนปากอยู่หลังช่องปากต่ำกว่าเพดานอ่อนที่ด้านข้างของคอหอยส่วนนี้มีต่อมทอนซิล (tonsil) อยู่ ซึ่งมักได้รับเชื้อจุลินทรีย์จึงอักเสบได้ง่ายคอหอยส่วนนี้เป็นทางผ่านทั้งอากาศหายใจและทางผ่านของอาหาร 

๓. คอหอยส่วนกล่องเสียงอยู่รอบ ๆ และหลังกล่องเสียงทั้งหมดเป็นส่วนที่ยาวที่สุดและแคบลงเรื่อย ๆ จนต่อกับหลอดอาหารเป็นทางผ่านของอาหารสู่หลอดอาหารและเป็นทางผ่านของลมหายใจสู่กล่องเสียง 

หลอดอาหาร 

หลอดอาหารยาว ๒๓–๒๕ เซนติเมตร ต่อจากคอหอยผ่านคอ ทรวง อก แล้วทะลุบังลม ไปเปิดสู่กระเพาะอาหารทอดอยู่ในแนวกลางของลำตัวอยู่ด้านหน้ากระดูกสันหลัง

 

 

ผนังของหลอดอาหารส่วนใหญ่เป็นกล้ามเนื้อส่วนบน ๑ ใน ๓ เป็นกล้ามเนื้อลายอย่างเดียวส่วนกลาง ๑ ใน ๓ เป็นกล้ามเนื้อลายปนกับกล้ามเนื้อเรียบและส่วนล่างอีก ๑ ใน ๓ เป็นกล้ามเนื้อเรียบอย่างเดียว 

กระเพาะอาหาร 

อยู่ระหว่างปลายของหลอดอาหารกับส่วนต้นของลำไส้เล็กเป็นที่รับอาหารและหลั่งน้ำย่อยอาหารซึ่งจะมีปฎิกิริยากับอาหารทำให้อาหารเป็นของเหลวเหนียว ๆ แล้วส่งของเหลวเหนียว ๆ นี้ไปยังลำไส้เล็ก

 

 

กระเพาะอาหารอยู่ในส่วนบนของช่องท้องเหนือระดับสะดือปลายบนกว้าง ปลายล่างเรียวแคบทอดลงล่างไปทางขวาซึ่งปลายสุดมีกล้ามเนื้อหูรูดหนา รูปร่างและตำแหน่งของกระเพาะอาหารแตกต่างกันในบุคคลต่าง ๆ เช่น คนอ้วน คนผอมแม้ในคนเดียวกันก็ยังแตกต่างกันในภาวะต่าง ๆ เช่น มีอาหารในกระเพาะอาหารมากหรือน้อยขนาดและตำแหน่งของอวัยวะใกล้เคียงแม้ในท่ายืนและท่านอนก็ทำให้รูปร่างและตำแหน่งของกระเพาะอาหารเปลี่ยนแปลงไป

เยื่อเมือกของกระเพาะอาหารมีต่อมสร้างกรดเกลืออ่อน ๆ และน้ำย่อยอาหารประเภทโปรตีน

 

 

ลำไส้เล็ก 

แบ่งได้เป็น ๓ ส่วน คือ ดูโอดีนัม (duodenum) เจจูนัม (jejunum) และอิเลอัม (ileum) 

ดูโอดีนัมยาวประมาณ ๒๒.๕ เซนติเมตร เป็นส่วนต้นและกว้างที่สุดของลำไส้เล็กกว้าง ๔–๕ เซนติเมตร ยกเว้น ๒.๕ เซนติเมตรแรกดูโอดีนัมอยู่ชิดกับผนังหลังของช่องท้อง และอยู่นอกเยื่อบุช่องท้องดูโอดีนัมประกอบเป็นรูปโค้งอยู่หน้ากระดูกสันหลังส่วนเอวอันที่ ๑, ๒ และ ๓ 

ส่วนแรกต่อจากกระเพาะอาหารยาว ๒.๕ เซนติเมตร ทอดไปทางหลัง ส่วนที่ ๒ ทอดลงล่าง ทางขอบขวาของกระดูกสันหลังส่วนเอวอันที่ ๑, ๒, ๓ ส่วนที่ ๓ ทอดข้ามกระดูกสันหลัง ส่วนเอวอันที่ ๓ ไปทางซ้าย ต่อไปส่วนที่ ๔ ทอดขึ้นบนไปต่อกับลำไส้ส่วนเจจูนัม มีท่อน้ำดีจากตับและท่อของตับอ่อนมาเปิดสู่ดูโอดีนัมส่วนที่ ๒

เจจูนัมและอิเลอั ส่วนต้น ๒/๓  เรียกเจจูนัมและส่วนปลาย ๑/๓  เรียกว่า อิเลอัมความยาวทั้งหมดประมาณ ๖ เมตร แต่อาจแตกต่างกันในแต่ละบุคคลตั้งแต่ ๔.๕ ถึง ๙ เมตร เจจูนัมกว้าง ๓ เซนติเมตร และค่อย ๆ แคบลงเป็น ๒ เซนติเมตร ที่อิเลอัมทั้งสองส่วนนี้มีเยื่อบุช่องท้องหุ้มโดยรอบและยึดกับผนังหลังของช่องท้องจึงขดไปขดมาและเคลื่อนที่ได้โดยสะดวกในช่องท้องอิเลอัมไปต่อกับลำไส้ใหญ่ทางขวาของช่องท้องส่วนล่าง 

ลำไส้ใหญ่ 

ยาวประมาณ ๑.๕-๑.๘ เมตร ประกอบด้วยซีคัม (caecum) ไส้ติ่ง (appendix) และโคลอน (colon) 

ซีคัมเป็นส่วนแรกย้อยลงมาเป็นถุงก้นตันยาว ๖ เซนติเมตร อยู่ที่ส่วนล่างของท้องข้างขวาและอยู่ต่ำกว่าระดับรอยต่อระหว่างลำไส้เล็กและลำไส้ใหญ่ 

ไส้ติ่งเป็นส่วนที่เล็กที่สุดของลำไส้ใหญ่ยาวประมาณ ๙ เซนติเมตร กว้าง ๖ มิลลิเมตร ติดกับด้านหลังและใกล้ส่วนกลางของซีคัมไส้ติ่งในชายยาวกว่าหญิงเล็กน้อย 

โคลอนต่อกับซีคัมที่ระดับรอยต่อระหว่างลำไส้เล็กและลำไส้ใหญ่ส่วนทอดขึ้นยาวประมาณ ๑๒-๒๐ เซนติเมตร ทอดขึ้นบนชิดกับผนังหลังข้างขวาของช่องท้องจนถึงด้านล่างของตับส่วนทอดขวางยาว ๕–๑๐ เซนติเมตร จะโค้งมาทางด้านหน้าไปทางซ้ายไปจนถึงด้านล่างของม้ามและส่วนทอดลงยาว ๒๕ เซนติเมตร ทอดลงล่างชิดกับผนังหลังข้างซ้ายของท้อง จนถึงขอบของช่องเชิงกรานจากนี้ก็เรียกว่าส่วนเชิงกราน ยาว ๔๐ เซนติเมตร ทอดไปสู่แนวกลางไปต่อกับทวารหนักที่ระดับกระดูกสันหลังส่วนเชิงกรานอันที่ ๓

 

 

ลำไส้ตรง

ต่อจากโคลอนส่วนเชิงกรานในแนวกลางลำตัวทอดลงล่างตามความโค้งของกระดูกสันหลังส่วนเชิงกรานและกระดูกก้นกบไปหมดที่ ๓.๕ เซนติเมตร ต่ำกว่าปลายกระดูกก้นกบ

ช่องทวารหนัก

เป็นช่องแคบ ๆ ยาว ๒.๕–๓.๕ เซนติเมตร ต่อจากลำไส้ตรงทอดเฉียงลงล่างไปทางหลังไปหมดที่รูทวารหนักช่องทวารหนักมีหูรูดซึ่งประกอบด้วยกล้ามเนื้อเรียบและหูรูดซึ่งประกอบด้วยกล้ามเนื้อลายซึ่งทำหน้าที่ปิดกักกากอาหารไว้เมื่อต้องการขับถ่ายกากอาหารหูรูดเหล่านี้ก็จะหย่อนยอมให้กากอาหารผ่านออกไปได้

ตับ 

เป็นต่อมสำหรับการย่อยอาหารเนื่องจากหลั่งน้ำดีไปสู่ดูโอดีนัมเพื่อย่อยอาหารประเภทไขมัน

ตับเป็นอวัยวะภายในที่ใหญ่ที่สุดและหนักที่สุดอยู่ในส่วนบนของช่องท้องชิดกับกะบังลมและกระดูกซี่โครงส่วนใหญ่อยู่ทางขวาส่วนน้อยอยู่ตรงกลางและยื่นไปทางซ้ายเล็กน้อยตับของทารกในครรภ์หนักประมาณ ๑ ใน ๘ ของน้ำหนักตัวในผู้ใหญ่ตับหนักประมาณ ๑ ใน ๓๖ ของน้ำหนักตัว

 

 

ในขณะมีชีวิตตับมีสีน้ำตาลแกมแดงนุ่มและฉีกขาดง่ายตับมีรูปร่างคล้ายลิ่มขนาดใหญ่แต่ด้านบนด้านหน้าและด้านหลังกลมมนส่วนใหญ่ของตับอยู่ทางขวาวัดจากหน้าไปหลังยาว ๑๒.๕ เซนติเมตร และจะลดเหลือครึ่งเดียวในกลางตัว

 

 

เลือดจากกระเพาะอาหารลำไส้เล็กและลำไส้ใหญ่ซึ่งนำอาหารที่ย่อยแล้วมาสู่ตับโดยทางหลอดเลือดดำปอร์ตัลและมีหลอดเลือดแดงซึ่งนำเลือดที่มีออกซิเจนมาสู่ตับด้วย หลอดเลือดดำเและแดงทั้งสองนี้แตกแขนงภายในตับจนถึงระดับเลือดฝอยจากหลอดเลือดฝอยเหล่านี้รวบรวมเป็นหลอดเลือดดำออกจากตับไปสู่หัวใจได้ 

เลือดดำนำอาหารที่ย่อยแล้วสู่ตับตับมีหน้าที่ทำลายพิษบางอย่างที่มากับอาหารเปลี่ยนน้ำตาลกลูโคสเป็นไกลโคเจนและเปลี่ยนไกลโคเจนเป็นกลูโคสสู่กระแสโลหิตได้ดีด้วย 

ตับยังมีหน้าที่สร้างและหลั่งน้ำดีออกไปทางท่อตับ (hepatic duct) ตลอดเวลา แต่ปกติน้ำดีจะเข้าสู่ดูโอดีนัมในขณะที่มีการย่อยอาหารเท่านั้นน้ำดีจึงถูกนำไปเก็บไว้ที่ถุงน้ำดี ซึ่งมีหน้าที่ดูดน้ำจากน้ำดีไปบ้างก่อนและมีการหลั่งน้ำเมือกออกมาผสมกับน้ำดีจึงทำให้น้ำดีข้นขึ้น 
 

ถุงน้ำดี

อยู่ชิดกับด้านล่างของตับยาว ๗.๕ เซนติเมตร และกว้าง ๒.๕-๓ เซนติเมตร จุได้ ๓๐-๔๕ มิลลิลิตร รูปร่างคล้ายผลชมพู่ปลายกว้างแล้วเรียวเล็กลงเป็นท่อน้ำดีท่อจากถุงน้ำดีไปต่อกับท่อตับเป็นท่อน้ำดีทอดลงล่างไปเปิดเข้าดูโอดีนัมส่วนที่สองท่อน้ำดีมีหูรูดที่ปลายของมันและจะเปิดเมื่อมีการย่อยอาหารเท่านั้น

ตับอ่อน

เป็นต่อมสำหรับการย่อยเช่นเดียวกับตับมีหน้าที่หลั่งน้ำย่อยไปสู่ดูโอดีนัมโดยทางท่อตับอ่อนและยังมีกลุ่มเซลล์หลั่งอินซูลิน (insulin) เข้าสู่กระแสโลหิตโดยตรงจึงเป็นต่อมไร้ท่อด้วย

คนขณะมีชีวิตมีตับอ่อนสีเหลืองนุ่มรูปร่างคล้ายตัวลูกน้ำยาวประมาณ ๑๒.๕-๑๕ เซนติเมตร ส่วนหัวอยู่ในโค้งของดูโอดีนัมส่วนตัวทอดขวางไปทางซ้ายชิดกับผนังหลังของท้องและส่วนหางไปชิดกับม้าม