การเก็บรักษาคัมภีร์ใบลานแบบดั้งเดิม

      คัมภีร์ใบลานแต่ละเรื่องจะมีความสั้นยาวของเนื้อเรื่องไม่เท่ากันจำนวนผูกจึงมีมากน้อยต่างกันบางเรื่องอาจจะจบเพียง ๕ ผูกแต่บางเรื่องอาจมีถึง ๒๐ - ๓๐ ผูกก็ได้ หนังสือใบลานเรื่องหนึ่ง ๆ จะมีจำนวนผูกเท่าใดก็ตามนับรวมเป็นคัมภีร์หนึ่ง หนังสือใบลานที่จัดเรียงลำดับเลขที่ผูกตั้งแต่ต้นจนจบเรื่องแล้วต้องมีไม้ประกับ ๒ อัน ขนาบหน้า - หลัง ไม้ประกับนี้จะทำหน้าที่หุ้มคัมภีร์อยู่ด้านนอกปกใบลานเพื่อให้ลานแข็งแรงไม่บิด หัก เดาะ หรือฉีกขาดได้ง่าย  ไม้ประกับคัมภีร์ส่วนใหญ่ทำจากไม้เนื้อแข็ง เช่น ไม้สัก ไม้จันทน์ ขนาดของไม้ประกับต้องกว้างยาวเท่ากับหน้าลานและหนาประมาณ ๑ - ๒ เซนติเมตรหรือมากกว่านั้นก็มี  โดยนำคัมภีร์ใบลานที่มีไม้ประกับแล้วเข้าเครื่องอัดให้แน่นแล้วใช้กบไสขอบลานทั้ง ๔ ด้านให้เรียบเสมอกัน ทั้งไม้ประกับและใบลานเมื่อทำความสะอาดแล้วถ้าต้องการจะตกแต่งคัมภีร์ใบลานและไม้ประกับให้สวยงามก็ต้องทำในขั้นตอนนี้หากไม่ทำก็จัดว่าได้คัมภีร์ใบลานที่สำเร็จสมบูรณ์ในส่วนวิธีการจารใบลานแล้วโดยเรียกคัมภีร์ใบลานและไม้ประกับที่ไม่มีการตกแต่งว่า "ฉบับลานดิบไม้ประกับธรรมดา" 
      ส่วนคัมภีร์ที่มีการตกแต่งซึ่งนิยมทำให้เข้าชุดกันทั้งตัวคัมภีร์ใบลานและไม้ประกับโดยตกแต่งใบลานที่ปกหน้าปกหลังขอบคัมภีร์ (ขอบลานทั้ง ๔ ด้าน) และไม้ประกับหน้า - หลัง การตกแต่งนิยมทำด้วยกรรมวิธีทางศิลปกรรมไทยแบบต่าง ๆ ได้แก่ ลายรดน้ำประดับมุกประดับกระจกซึ่งประกอบด้วยสีและลวดลายที่งดงาม การตกแต่งคัมภีร์ใบลานเป็นลักษณะเฉพาะที่นำมาใช้ประกอบการเรียกชื่อฉบับของคัมภีร์ด้วย ทั้งนี้เพราะเนื้อเรื่องในคัมภีร์ใบลานส่วนใหญ่จะมีการจารคัดลอกซ้ำ ๆ กันหลายครั้งและทุกครั้งที่มีการสร้างคัมภีร์ขึ้นใหม่ สิ่งที่จะช่วยแยกลักษณะของคัมภีร์ใบลานเพื่อให้เห็นความแตกต่างกัน คือ ส่วนที่เป็นใบปกหน้าปกหลังของคัมภีร์และไม้ประกับคัมภีร์เท่านั้น เช่น ตกแต่งปิดทองทึบทุกส่วนเรียกว่า "คัมภีร์ใบลานฉบับทองทึบ" ถ้าขอบลานด้านข้างทางยาวทาชาดตรงกลางปิดทองทึบขนาบสองข้างและส่วนอื่น ๆ ที่เหลือก็ปิดทองทึบเรียกว่า "ฉบับล่องชาด" ถ้ามีการตกแต่งปกลานหน้าหลังเป็นลายต่าง ๆ เช่น ลายกรวยเชิง ลายเทพนม ด้วยกรรมวิธีทางช่างที่เรียกว่าลายรดน้ำบนพื้นรักสีดำจะเรียกชื่อฉบับของคัมภีร์นั้นว่า "ฉบับล่องชาดรดน้ำดำ" ส่วนไม้ประกับก็จะเรียกตามลักษณะการตกแต่งเช่นเดียวกัน เช่น ไม้ประกับประดับมุก ไม้ประกับประดับกระจก ไม้ประกับลายรดน้ำ หากไม้ประกับนั้นไม่มีการประดับตกแต่งใด ๆ จะเรียกว่า "ไม้ประกับธรรมดา" 

      คัมภีร์ใบลานที่มีไม้ประกับขนาบอยู่หน้า - หลังแล้วต้องมัดไว้ด้วยเชือกหรือลาน ถักเป็นเข็มขัด ๒ ช่วง หรือ ๓ ช่วง เพื่อไม่ให้แตกมัดและยังต้องมีผ้าห่อคัมภีร์อีกชั้นหนึ่งเพื่อป้องกันไม่ให้คัมภีร์ใบลานสกปรกได้ง่ายหรือชำรุดฉีกขาดเร็วขึ้น ผ้าที่ใช้ห่อคัมภีร์นิยมใช้ผ้าที่มีคุณภาพดี เช่น ผ้าปูม ผ้าตาด ผ้าไหม หรือผ้าลาย ทั้งนี้ย่อมเป็นไปตามฐานะของผู้สร้างคัมภีร์ด้วย  นอกผ้าห่อคัมภีร์มีฉลาก คือ ป้ายบอกชื่อคัมภีร์หรือชื่อเรื่องของหนังสือใบลาน ฉลากนี้จะเสียบไว้ที่หน้ามัดคัมภีร์วัสดุที่ใช้ทำฉลากมีหลายชนิด ได้แก่ ไม้ ทองเหลือง งา หรือบางทีพบว่ามีการตกแต่งประดับฉลากให้ดูงดงามด้วยลวดลายโดยนิยมเรียกชื่อฉลากตามวัสดุที่ใช้ว่า "ฉลากไม้ ฉลากงา ฉลากทองเหลือง" และยังมีฉลากที่ทำด้วยเส้นไหมทอยกดอกเป็นลายรูปตัวอักษรชื่อคัมภีร์ เรียกว่า "ฉลากทอ" 
      นอกจากนี้คนไทยโบราณยังได้สร้างกากะเยียขึ้นไว้เป็นอุปกรณ์ใช้เฉพาะสำหรับเป็นที่วางคัมภีร์ใบลานเพื่อการอ่านหรือแปลหนังสือใบลาน  กากะเยียทำด้วยไม้ ๘ อันกลึงให้เป็นแท่งกลมยาว เส้นรอบวงเท่ากันทุกอันประมาณ ๔ - ๗ เซนติเมตร แบ่งไม้เป็น ๒ ชุด ชุดละ ๔ อัน โดยทั่วไปไม้ชุดที่ยาวมากกว่าจะมีขนาดยาวประมาณ ๔๕ - ๕๐ เซนติเมตร เฉพาะไม้ชุดยาว ๔ อัน ให้เจาะรูตรงกันที่ปลายด้านหนึ่งและตรงกลางอีกที่หนึ่ง  ส่วนไม้ชุดสั้นอีก ๔ อันเจาะรูที่ปลายทั้ง ๒ ด้าน ให้ตรงกันใช้เชือกหรือด้ายร้อยไม้ชุดยาวตรงกลางแล้วมัดหลวม ๆ รวมไว้ด้วยกันก่อนแล้วใช้เชือกหรือด้ายอีกเส้นหนึ่งร้อยไม้ทั้ง ๘ อัน ให้เรียงไขว้กันเมื่อกางออกมีรูปทรงเหมือนโต๊ะสี่เหลี่ยมโดยมีไม้ชุด ๔ อัน ทำหน้าที่เป็นขาตั้งไขว้กัน เส้นเชือกหรือด้ายซึ่งร้อยอยู่ที่ปลายไม้จะขึงตึงขนานไปกับไม้ชุดสั้นทั้ง ๔ ด้าน ซึ่งใช้เป็นที่รองรับใบลาน