หลักเกณฑ์การใช้พัดยศ

      หลักฐานที่แสดงว่าพระสงฆ์มีพัดยศใช้ คือ จดหมายเหตุของทูตลังกาที่มาขอพระสงฆ์ไทยไปตั้งสมณวงศ์ให้กลับมีขึ้นในประเทศลังการัชกาลสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศในสมัยอยุธยา ในหนังสือประดิษฐานพระสงฆ์สยามวงศ์ในลังกาทวีปพระราชนิพนธ์ในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงเล่าไว้ตอนหนึ่งว่าทูตลังกาพรรณนาถึงการไปเฝ้าสมเด็จพระสังฆราช ณ วัดมหาธาตุ ว่า " ในตำหนักที่ทรงรับแขกมีบัลลังก์ตั้งพัดยศด้ามงาไว้ ๒ เล่ม เล่มหนึ่งพื้นพัดสานด้วยงาอีกเล่มหนึ่งพื้นกำมะหยี่สีแดง ปักเป็นลวดลายด้ายทองและเงิน " ซึ่งแสดงว่าพระสงฆ์ที่ทรงสมณศักดิ์มีพัดยศใช้มาแต่ครั้งสมัยอยุธยาหรืออาจก่อนหน้านั้นและในหนังสือเรื่องตาลปัตร พระนิพนธ์ของหม่อมเจ้าดวงจิตร  จิตรพงศ์ กล่าวถึงเรื่องตาลปัตรกับกฎราชสำนักว่า " มีประเพณีมาแต่ดั้งเดิมว่าพระราชาคณะซึ่งได้รับพระราชทานตาลปัตรแฉกเป็นพัดยศเมื่อได้รับนิมนต์ให้เข้าไปเทศน์ถวายจะต้องนำตาลปัตรเข้าไป ๒ เล่ม คือ พัดแฉกที่ได้รับพระราชทานเล่มหนึ่งกับพัดรองอีกเล่มหนึ่ง ในขณะที่ขึ้นไปบนธรรมาสน์นั้นจะถือพัดแฉกไม่ได้ต้องถือพัดรองขึ้นไปถวายศีลแทน ต่อเมื่อเทศน์แล้วกลับลงมานั่งยังอาสน์จะถวายอนุโมทนาถวายอดิเรกจึงให้ใช้พัดยศประเพณีนี้ในปัจจุบันมีระบุไว้ในกฎพระราชสำนักว่าพัดยศนั้นพระสงฆ์จะนำมาใช้ได้เฉพาะงานพระราชพิธีที่มีการถวายอนุโมทนาถวายอดิเรกเท่านั้น"

อนึ่ง คณะสงฆ์ได้มีการกำหนดหลักเกณฑ์การใช้พัดยศและการถวายอดิเรกอันเป็นประเพณีที่พระสงฆ์จะถวายพระเกียรติในงานพระราชพิธีต่าง ๆ เพื่อเป็นแนวปฏิบัติไว้ด้วย คือ

๑. กรณีที่ต้องใช้พัดยศและถวายอดิเรก

      ๑.๑ งานพิธีที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชดำเนิน
      ๑.๒ งานพิธีที่สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถเสด็จพระราชดำเนิน
      ๑.๓ งานพิธีที่สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถเสด็จฯ ทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจแทนพระองค์ให้พระสงฆ์ถวายอดิเรกแด่ทั้งสองพระองค์
      ๑.๔ งานพิธีที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวหรือสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ผู้ใดผู้หนึ่งไปปฏิบัติพระราชกรณียกิจแทนพระองค์
      ๑.๕ งานพิธีที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวหรือสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดขึ้นหรือได้รับพระบรมราชานุญาตให้จัดขึ้น เช่น งานถวายผ้าพระกฐินพระราชทาน งานทรงบำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานศพหรืองานศพที่อยู่ในพระบรมราชานุเคราะห์ งานที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถทรงบำเพ็ญพระราชกุศลในสถานที่ต่าง ๆ รวมทั้งงานพระราชทานปริญญาบัตร

๒. งานพิธีที่จะต้องใช้พัดยศ แต่ไม่ต้องถวายอดิเรก

      เช่น งานพิธีที่สมเด็จพระราชชนนีหรือสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมารหรือสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารีเสด็จพระราชดำเนิน

๓. งานพิธีที่ใช้ทั้งพัดยศและพัดรอง

      พระราชพิธีทรงบำเพ็ญกุศลที่มีการถวายพระธรรมเทศนาแด่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวหรือแด่สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถให้พระสงฆ์ผู้เป็นองค์ถวายพระธรรมเทศนานำไปทั้งพัดยศและพัดรอง