พัดยศพิเศษ

      นอกจากพัดยศที่พระราชทานตามลำดับชั้นสมณศักดิ์ที่โปรดเกล้าฯ ให้สร้างถวายพระสงฆ์ตามลำดับชั้นสมณศักดิ์ตามธรรมเนียมราชประเพณีการสถาปนาสมณศักดิ์แล้วยังมีพัดยศที่พระมหากษัตริย์ได้โปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นพระราชทานเป็นพัดประจำตำแหน่งสมณศักดิ์ที่จัดเป็นพิเศษมิได้พระราชทานทั่วไปเป็นพัดยศของเก่าสมัยรัตนโกสินทร์ที่ควรจะได้กล่าวถึง มี ๓ เล่ม คือ

๑. ตาลปัตรแฉกงาปรุ

      พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นลักษณะอย่างพัดด้ามจิ้ว รูปกลมมนอย่างพัดหน้านาง ยอดพัดและส้นพัดแกะลายบัวเหมือนพัดแฉก ใช้เป็นตาลปัตรสำหรับพระราชาคณะในราชตระกูลฝ่ายวิปัสสนาธุระ เดิมทรงเตรียมถวายพระเจ้าน้องยาเธอพระองค์เจ้าอำไพซึ่งทรงผนวชอยู่แต่ทรงลาผนวชเสียก่อนต่อมาพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้ถวายหม่อมเจ้าพระสังวรประสาธน์ (เล็ก) ทรงถือเป็นพระองค์แรกจนถึงชีพิตักษัย พระราชาคณะที่ได้รับถวายสืบต่อมาในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว คือ พระสังวรประสาธน์ (หม่อมราชวงศ์พยอม เสนีวงศ์) ถือเป็นรูปสุดท้ายจนมรณภาพ พ.ศ. ๒๔๔๘

๒. พัดแฉกถมปัด

      มีลักษณะเป็นพัดแฉกเปลวเพลิงมีลายถมปัดสีเขียวบนพื้นสีเหลือง เข้าใจว่าพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นเพื่อถวายสมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ เมื่อครั้งเป็นพระราชาคณะมีสมณศักดิ์เสมอพระราชาคณะชั้นสามัญ

๓. พัดแฉกงาแกะประดับพลอย

      มีลักษณะเป็นพัดแฉกทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ทำด้วยงาแกะตลอดทั้งเล่ม พื้นพัดสลักเป็นลายโปร่งอย่างประณีตประดับพลอย พัดเล่มนี้เจ้าพระยาสุธรรมมนตรี (บุญศรี) ต้นสกุลบุรณศิริ สร้างขึ้นเพื่อทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเพื่อพระราชทานแด่สมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ให้ทรงถือเป็นพัดยศประจำพระองค์  ต่อมาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ถวายพัดแฉกงานี้แด่สมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรสครั้งยังเป็นเจ้าคณะใหญ่ฝ่ายธรรมยุติกนิกายในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อสมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรสสิ้นพระชนม์ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาพระเจ้าวรวงศ์เธอกรมหลวงชินวรสิริวัฒน์เป็นสมเด็จพระสังฆราชเจ้าและได้ถวายพัดแฉกงาเล่มนี้เป็นพัดยศให้ทรงถือสืบต่อมา ตลอดพระชนมายุและพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดชโปรดเกล้าฯ ถวายแด่สมเด็จพระสังฆราชกรมหลวงวชิรญาณวงศ์ (หม่อมราชวงศ์ชื่น  นพวงศ์) เมื่อดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่ฝ่ายธรรมยุติกนิกาย พ.ศ. ๒๔๙๓ ดังนั้นอาจกล่าวได้ว่าพัดแฉกประดับพลอยเล่มนี้เป็นพัดยศที่ใช้ถวายแด่สมเด็จพระราชาคณะซึ่งเป็นพระราชวงศ์ตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่ฝ่ายธรรมยุติกนิกายและพัดยศเล่มนี้ใช้เฉพาะในวันงานพระราชพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยาและวันรับพระกฐินหลวงเท่านั้น

       นอกจากนี้ยังมีพัดที่สร้างขึ้นพิเศษในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวอีก ๓ ประเภท คือ พัดรัตนวราภรณ์ พัดรัตนาภรณ์ และพัดพระราชลัญจกร สำหรับพัดรัตนาภรณ์เป็นพัดประจำรัชกาล โปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นเพื่อพระราชทานพระสงฆ์ที่ทรงเคารพนับถือและคุ้นเคยโดยเฉพาะถือเป็นพัดยศเช่นกัน พัดยศประเภทนี้จะใช้ได้เฉพาะพระสงฆ์ที่ได้รับพระราชทานเท่านั้นและใช้เฉพาะเมื่อถวายอนุโมทนาในงานพระราชพิธีฉัตรมงคลงานเดียวสำหรับพัดรัตนาภรณ์นี้ ในรัชกาลต่อ ๆ มาก็ทรงสร้างด้วย