ลักษณะพัดยศตามลำดับชั้นสมณศักดิ์

      โดยที่พัดยศเป็นเครื่องประกอบสมณศักดิ์ซึ่งเปรียบเสมือนตำแหน่งบรรดาศักดิ์ของฝ่ายอาณาจักรหรือฝ่ายข้าราชการที่ได้ทำความดีความชอบในหน้าที่การงานและได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์ลำดับต่าง ๆ โดยมีเครื่องราชอิสริยาภรณ์เป็นเครื่องประกอบตามชั้นยศ พัดยศก็เช่นเดียวกันเมื่อพระมหากษัตริย์ทรงเลื่อมใสศรัทธาพระสงฆ์ที่มีความรู้พระไตรปิฎกแตกฉานมีความสามารถในภาษาบาลีสันสกฤตเป็นผู้ที่เคร่งครัดในพระธรรมวินัยและได้ทำคุณประโยชน์แก่พระศาสนาก็จะพระราชทานสมณศักดิ์พร้อมพัดยศให้ พัดยศจึงมีลักษณะแตกต่างจากตาลปัตรธรรมดาที่พระสงฆ์ทั่วไปใช้อยู่ พัดยศของสมณศักดิ์บางชั้นมีลักษณะเป็นทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ ด้านข้างเป็นแฉก ๆ บางชั้นมีลักษณะกลม ขอบพัดเป็นหยัก ๆ อีกทั้งสี วัสดุที่ทำ การตกแต่ง และชื่อเรียก ยังแตกต่างกันตามลักษณะของพัดซึ่งประกอบสมณศักดิ์แต่ละชั้น ดังนี้

๑. พัดแฉกทรงพุ่มข้าวบิณฑ์

ตัวพัดมีลักษณะเป็นแฉกทรงพุ่มข้าวบิณฑ์เป็นพัดยศสำหรับสมเด็จพระสังฆราชเจ้า สมเด็จพระมหาสมณเจ้า สมเด็จพระสังฆราช สมเด็จพระราชาคณะ และพระราชาคณะ เช่น

• พัดแฉกทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ที่เป็นพัดยศตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราชสกลมหาสังฆปริณายก พื้นพัดเป็นตาดเงินสลับลูกคั่นตาดทอง ปักดิ้นเลื่อมและทองแล่ง ใจกลางปักเป็นช่อใบเทศ ยอดงาเป็นฉัตร ๓ ชั้น พัดยศเล่มนี้เป็นพัดประจำตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราชอย่างธรรมดาถ้าเป็นสมเด็จพระสังฆราชสกลมหาสังฆปริณายกที่มีวุฒิพิเศษก็จะโปรดเกล้าฯ ให้ทำพัดยศที่มีเครื่องประดับที่งดงามและมีเครื่องหมายแสดงวุฒินั้นพระราชทานเป็นการยกย่องเกียรติยศเพิ่มขึ้น
• พัดแฉกทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ที่เป็นพัดยศตำแหน่งสมเด็จพระราชาคณะชั้นสุพรรณบัฏ พื้นตาดเหลืองมีลูกคั่นสลับเป็นริ้วด้วยตาดสีน้ำเงินอ่อนและขาว ปักลายกระหนกด้วยดิ้นเลื่อมและทองแล่ง ใจกลางเป็นตาดเหลืองปักลายใบเทศ
• พัดแฉกทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ที่เป็นพัดยศตำแหน่งพระราชาคณะถ้าเป็นชั้นหิรัญบัฏเป็นพื้นโหมดเหลืองสลับริ้วลูกคั่นตาดสีแดง ขาว น้ำเงินอ่อน ปักลวดลายด้วยดิ้นเลื่อมและทองแล่ง ใจกลางเป็นโหมดเหลืองปักลายใบเทศ
• พัดแฉกทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ของพระราชาคณะลำดับรอง ๆ ลงไป ได้แก่ พระราชาคณะชั้นธรรม พระราชาคณะชั้นเทพ พระราชาคณะชั้นราช และพระราชาคณะชั้นสามัญ พื้นพัดแตกต่างกัน เช่น พื้นโหมดขาว พื้นแพรต่วน พื้นกำมะหยี่ การปักและการตกแต่งก็จะแตกต่างกันด้วย

๒. พัดแฉกเปลวเพลิง

ตัวพัดมีลักษณะคล้ายทรงพุ่มข้าวบิณฑ์แต่มีแฉกคล้ายเปลวเพลิงเป็นพัดยศสำหรับพระครูสัญญาบัตรตำแหน่งเจ้าคณะจังหวัดหรือเป็นเจ้าอาวาสพระอารามหลวงชั้นเอก เช่น

• พัดพระครูเจ้าคณะจังหวัดชั้นเอก พื้นสักหลาดแดงตรงกลางสลับสีขาบเขียวม่วงปักดิ้น  
• พัดแฉกเปลวเพลิงพระครูเจ้าคณะจังหวัดชั้นโท พื้นสักหลาดแดงล้วนปักดิ้น

๓. พัดพุดตาน

ตัวพัดมีลักษณะเป็นวงกลม ขอบพัดหยักเป็นแฉก ๆ คล้ายกลีบบัวบาน เป็นพัดยศสำหรับพระสงฆ์ตำแหน่งพระครูสัญญาบัตรลงไปถึงพระปลัด เช่น

• พัดพระครูของสมเด็จพระราชาคณะ พื้นกำมะหยี่เหลืองสลับกำมะหยี่แดง ลวดใหญ่ปักทองแล่ง ลวดเล็กปักดิ้นด้าน ลายปักดิ้นมันและเลื่อมเงิน
• พัดพระครูของพระราชาคณะชั้นเทพ ชั้นราช พื้นสักหลาด การปักและลวดลายจะแตกต่างกัน

๔. พัดหน้านาง

ตัวพัดมีลักษณะรูปไข่คล้ายรูปหน้าสตรี คือ มีลักษณะอย่างตาลปัตรพระทั่วไปในปัจจุบันเป็นพัดยศระดับพระครูฐานานุกรม (คือ พระสงฆ์ที่พระราชาคณะเป็นผู้ตั้ง) พัดยศเปรียญและพัดนักธรรม เช่น

• พัดพระครูสมุห์ (ฐานานุกรมของสมเด็จพระสังฆราชเจ้า ตลอดถึงของ พระราชาคณะชั้นราช) ถ้าเป็นฐานานุกรมของสมเด็จพระสังฆราชเจ้าและสมเด็จพระราชาคณะชั้นสุพรรณบัฏและพระราชาคณะชั้นหิรัญบัฏเป็นพื้นกำมะหยี่แดงล้วน  ถ้าเป็นฐานานุกรมของพระราชาคณะชั้นธรรม ชั้นเทพ และชั้นราช จะเป็นพื้นสักหลาดแดงล้วนลวดลายการปักเหมือนกันหมด คือ กระหนก และลวดลายปักไหมทอง ใบและดอกปักดิ้น
• พัดพระครูสมุห์ ฐานานุกรมของสมเด็จพระสังฆราชเป็นพื้นอัตลัด (ผ้าที่ทอด้วยไหม ควบทองแล่ง และเงินแล่ง) สีแดงสลับดำประดับเลื่อม ถ้าเป็นพระครูสมุห์ฐานานุกรมของพระราชาคณะชั้นสามัญไม่ประดับเลื่อม