ประเภทของกิจการชลประทาน

กิจการหรือโครงการชลประทานที่จัดสร้างขึ้นโดยทั่วไปนั้นสามารถจำแนกออกเป็นประเภทต่าง ๆ ได้หลายรูปแบบ เช่น 

๑. แบ่งประเภทตามลักษณะของการเป็นเจ้าของกิจการ 

ดังต่อไปนี้ 

๑.๑ กิจการชลประทานส่วนบุคคลโดยมีบุคคลคนเดียวเป็นเจ้าของหรือจัดทำขึ้นเฉพาะพื้นที่เพาะปลูกของตนแต่ผู้เดียว ได้แก่ การที่ชาวนาใช้ระหัดวิดน้ำเข้าแปลงเพาะปลุกของตนหรือการสร้างอ่างเก็บน้ำขนาดเล็กในบริเวณพื้นที่ดินของตนเพื่อเก็บน้ำไว้ใช้ในการเพาะปลูกเป็นต้น

๑.๒ กิจการชลประทานในรูปของกลุ่มบุคคลหรือสหกรณ์โดยที่คณะบุคคลหรือสหกรณ์ได้ร่วมมือกันทั้งทางด้านทุนทรัพย์และแรงงานในการจัดสร้างเพื่อให้เกิดประโยชน์แก่การเพาะปลูกในกลุ่มของตน เช่น กลุ่มชาวนาชาวไร่ในภาคเหนือร่วมมือกันสร้างฝายเพื่อทดน้ำให้กับพื้นที่เพาะปลูกหรือการสูบน้ำจากแม่น้ำลำคลองให้กับพื้นที่เพาะปลูกของบรรดาสมาชิกกลุ่มสหกรณ์เป็นต้น

๑.๓ กิจการชลประทานที่รัฐเป็นเจ้าของและเป็นผู้ดำเนินการ ได้แก่ โครงการชลประทานทั่ว ๆ ไปที่รัฐจัดสร้างขึ้นโดยแต่ละโครงการจะมีขนาดกิจการตั้งแต่เล็กจนถึงขนาดใหญ่ตามแต่สภาพภูมิประเทศของแต่ละท้องที่รวมทั้งปริมาณน้ำของแล่งน้ำในท้องที่ต่าง ๆ เหล่านั้นจะอำนวยให้

๒. แบ่งประเภทตามลักษณะของแรงที่ใช้นำน้ำจากแหล่งน้ำที่เป็นต้นน้ำของโครงการชลประทานไปยังพื้นที่เพาะปลูก 

ได้แก่

๒.๑ กิจการชลประทานประเภทอาศัยแรงดึงดูดของโลก ได้แก่ กิจการชลประทานที่มีงานทดน้ำที่แหล่งน้ำซึ่งเป็นต้นน้ำของโครงการชลประทานให้มีระดับสูงแล้วส่งเข้าไปยังระบบน้ำเพื่อแจกจ่ายน้ำไปจนทั่วเขตโครงการด้วยแรงที่เกิดจากการมีระดับน้ำต่างกันตามคลองส่งน้ำนั้นบางโครงการที่มีขนาดใหญ่และต้องการน้ำมากก็อาจจะสร้างเขื่อนเก็บกักน้ำที่ต้นแหล่งน้ำเพื่อเก็บสำรองน้ำไว้โดยค่อย ๆ ระบายลงมาให้อาคารทดน้ำที่อยู่ด้านล่างตามความจำเป็นหรืออาจมีระบบคลองส่งน้ำเชื่อมกับอาคารควบคุมน้ำที่ตัวเขื่อนรับน้ำออกจากเขื่อนเก็บกักน้ำแล้วแจกจ่ายไปให้แก่พื้นที่เพาะปลูกโดยตรงก็ได้

๒.๒ กิจการชลประทานประเภทสูบน้ำหรือใช้แรงอย่างอื่นที่ไม่ได้เกิดจากแรงดึงดูดของโลก ได้แก่ กิจการชลประทานประเภทที่ใช้วิธีการยกน้ำที่แหล่งน้ำด้วยเครื่องสูบน้ำแล้วส่งไปตามท่อส่งน้ำที่วางเป็นแนวไปสู่พื้นที่เพาะปลูกด้วยแรงที่เกิดจากเครื่องยนต์ เช่น การสูบน้ำเพื่อการชลประทานแบบฝนโปรยเป็นต้น กิจการชลประทานประเภทนี้เหมาะสำหรับโครงการที่มีขนาดเล็กหรือโครงการที่ไม่สามารถทำการชลประทานประเภทอาศัยแรงดึงดูดของโลกได้

๒.๓ กิจการชลประทานประเภทสูบน้ำหรือใช้แรงอย่างอื่นผสมกับการส่งน้ำด้วยระบบส่งน้ำที่อาศัยแรงดึงดูดของโลก ได้แก่ โครงการชลประทานประเภทใช้เครื่องสูบน้ำที่ส่งน้ำไปตามคลองส่งน้ำหรือท่อส่งน้ำโดยให้น้ำไหลไปเองด้วยแรงดึงดูดของโลกกิจการชลประทานประเภทนี้เหมาะสำหรับโครงการที่มีขนาดเล็กหรือโครงการที่ใช้วิธีการทดหรือเก็บกักน้ำที่ต้นน้ำของโครงการชลประทานไม่ได้

การแบ่งประเภทของกิจการหรือโครงการชลประทานตามรูปแบบต่าง ๆ นั้น โดยทั่วไปแล้วจะนิยมแบ่งประเภทตามรูปแบบของการใช้แรงเป็นหลักและเรื่องของการชลประทานที่กำลังกล่าวถึงในหนังสือสารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ เล่มนี้ ก็จะเป็นเรื่องของกิจการชลประทานประเภทที่อาศัยแรงดึงดูดของโลกเป็นส่วนใหญ่ เพราะเป็นกิจการชลประทานที่รู้จักกันแพร่หลายและนิยมสร้างกันทั่วไปไม่ว่าจะเป็นโครงการที่มีขนาดเล็กหรือมีขนาดใหญ่โดยจะกล่าวเฉพาะในสาระสำคัญทางด้านวิศวกรรมอย่างกว้าง ๆ