อัญมณีและแหล่งในประเทศไทย

      ประเทศไทยมีอัญมณีหลายชนิด ที่สำคัญ ได้แก่ ทับทิม แซปไฟร์ โกเมน เพทาย และควอตซ์

ทับทิมและแซปไฟร์ (RUBY AND SAPPHIRE) 

      เป็นอัญมณีชนิดที่พบมากมีค่าและราคาสูงทำรายได้ให้กับประเทศมากที่สุดตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน  อัญมณีทั้งสองชนิดนี้จัดเป็นแร่อยู่ในประเภทแร่คอรันดัมหรือกะรุนในภาษาไทยคำเดิมมาจากภาษาทมิฬ (kurundum) หรือมาจากภาษาสันสกฤต (korund or karund) ruby มาจากภาษาลาติน (ruber or rubeus) หมายถึง สีแดง ส่วน sapphire มาจากภาษาละติน (sapphirus) หรือภาษากรีก (sappheiros) หมายถึง สีน้ำเงิน ผลึกแร่อยู่ในระบบเฮกซะโกนาล (Hexagonal) รูปผลึกที่พบมากมีลักษณะเป็นแท่งยาวหกเหลี่ยมป่องตรงกลางคล้ายถังเบียร์มีความโปร่งใสถึงทึบแสงส่วนประกอบทางเคมีเป็นอะลูมิเนียมออกไซด์ (A1₂O₃) ภายในเนื้อแร่มักมีธาตุชนิดอื่นปนเป็นมลทิน เช่น Cr, Fe, Ti, V เป็นต้น  ซึ่งมลทินธาตุเหล่านี้ที่เป็นตัวทำให้คอรันดัมมีสีแตกต่างกันออกไปในแต่ละชนิด Cr ทำให้เกิดสีแดงเรียกว่า ทับทิม Ti และ Fe ทำให้เกิดสีน้ำเงินเรียกว่า ไพลิน เป็นต้น คอรันดัมมีค่าความแข็งเท่ากับ ๙ ความถ่วงจำเพาะประมาณ ๔ มีความวาวคล้ายแก้วถึงคล้ายเพชร มีค่าดัชนีหักเหแสง ๒ ค่า และมีสีแฝดเกิดได้ ๒ สี คอรันดัมเกิดขึ้นได้ในหินชนิดต่าง ๆ หลายชนิด  สำหรับในประเทศไทยพบเกิดในบริเวณหินภูเขาไฟชนิดบะซอลต์ซึ่งมักพบในลักษณะผุพังจากหินต้นกำเนิดเดิมมาแล้ว (Secondary deposits) ทั้งที่เป็นแบบผุพังอยู่กับที่ในดินบะซอลต์ (Residual basaltic deposits) และแบบถูกนำพาเคลื่อนที่ไปสะสมที่อื่น ๆ ตามลำห้วย แม่น้ำลำธาร ลำคลอง ท้องน้ำ และบริเวณที่ราบลุ่ม เรียกว่า แบบลานแร่ (Placer) มีการผลิตแร่ด้วยเทคนิควิธีการแบบชาวบ้านไปจนถึงใช้เทคนิคเครื่องมือและวิธีการที่ทันสมัย

ทับทิม 
      เป็นอัญมณีที่มีค่าและราคาแพงมากที่สุดในบรรดาแร่คอรันดัมทั้งหมด สีแดงที่เป็นที่นิยมกันมากที่สุด คือ สีแดงเข้มบริสุทธิ์มีสีน้ำเงินปนเล็กน้อยหรือที่เรียกว่า สีเลือดนกพิราบ ซึ่งเป็นสีของทับทิมคุณภาพสูงที่มีในประเทศพม่าและทั่วโลกยอมรับกันว่าสวยที่สุด  สำหรับทับทิมของไทยชาวบ้านเรียกว่า พลอยแดง ส่วนมากมีสีแดงอมม่วงถึงแดงอมดำเป็นทับทิมคุณภาพสูงไม่แพ้ทับทิมพม่าเช่นกัน แหล่งทับทิมที่สำคัญที่สุดของไทย คือ บริเวณอำเภอเขาสมิง อำเภอบ่อไร่ จังหวัดตราด บริเวณอำเภอเมือง อำเภอมะขาม อำเภอขลุง อำเภอโป่งน้ำร้อน อำเภอท่าใหม่ จังหวัดจันทบุรี ในเขตอำเภอกันทรลักษณ์ จังหวัดศรีสะเกษ และอำเภอน้ำยืน จังหวัดอุบลราชธานี ก็พบอยู่บ้าง ในปัจจุบันนี้การทำเหมืองในบริเวณดังกล่าวเหลือน้อยลงจึงมีการนำเข้ามามากขึ้นจากแหล่งในต่างประเทศ ทั้งใกล้และไกล เช่น กัมพูชา เวียดนาม พม่า แอฟริกาใต้ ลาว เป็นต้น

แซปไฟร์ 
      เป็นแค่คอรันดัมที่มีสีต่าง ๆ กันที่ไม่ใช่สีแดง มีได้ทั้งสีน้ำเงิน เหลือง ส้ม ม่วงหรือเขียว สีน้ำเงิน (Blue Sapphire) เรียกว่า ไพลิน สีเหลือง (Yellow Sapphire) เรียกว่า บุษราคัม หรือพลอยน้ำบุษร์ ถ้ามีสีเขียวปนเรียก บุษร์น้ำแดง มีสีเหลืองทองเรียก บุษร์น้ำทอง สีเขียว (Green Sapphire) เรียกว่า เขียวส่อง (น้ำหน้ามีสีน้ำเงิน และน้ำข้างมีสีเขียว) เขียวมรกต (เขียวสดสีขวดน้ำอัดลมชนิดหนึ่ง) เขียวบุษร์ (เขียวอมเหลือง) สาแหรก (มีรูปดาว ๔-๖ แฉก) สำหรับไพลินสีที่ถือกันว่าสวยที่สุด คือ สีน้ำเงินเข้มสด มีสีม่วงปนเล็กน้อย ซึ่งเป็นสีของไพลินคุณภาพสูงจากแคชเมียร์ในอินเดีย  ไพลินสีสวยรองลงมาเป็นไพลินจากพม่าและกัมพูชา  ส่วนไพลินของไทยโดยเฉพาะจากแหล่งในอำเภอบ่อพลอย จังหวัดกาญจนบุรี ก็มีสีสวยเทียบได้กับไพลินจากศรีลังกา แหล่งไพลิน (แซปไฟร์อื่น ๆ ด้วย) ที่ใหญ่ที่สุดคุณภาพดีของประเทศไทยในปัจจุบันนี้ คือ แหล่งในบริเวณอำเภอบ่อพลอย จังหวัดกาญจนบุรี ส่วนแหล่งในจังหวัดอื่น ๆ ก็มี แต่คุณภาพไม่ดีนักเช่น บริเวณอำเภอเด่นชัย อำเภอวังชิ้น จังหวัดแพร่ บริเวณอำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย บริเวณอำเภอวิเชียรบุรี จังหวัดเพชรบูรณ์ บริเวณอำเภอกันทรลักษณ์ อำเภอขุนหาญ จังหวัดศรีสะเกษ บริเวณอำเภอน้ำยืน จังหวัดอุบลราชธานี สำหรับในบริเวณแหล่งจังหวัดจันทบุรีและจังหวัดตราดนั้นได้ทำเหมืองมานานแล้ว ผลิตผลถดถอยน้อยลงจึงมีการนำเข้ามาจากประเทศออสเตรเลีย ศรีลังกา กัมพูชา พม่า แอฟริกาใต้ เช่นกัน

      อนึ่ง พลอยคอรันดัมไม่ว่าจะเป็นทับทิมหรือแซปไฟร์สีต่าง ๆ เกือบทั้งหมด ทั้งจากแหล่งในประเทศและต่างประเทศมักจะผ่านกรรมวิธีเพิ่มคุณภาพต่าง ๆ โดยเฉพาะในเรื่องของสีเพื่อให้ดูมีสีสวยงามมากขึ้น เช่น วิธีการให้ความร้อนหรือที่เรียกว่า เผาหรือหุง การเผา เคลือบสี การอาบรังสี การย้อมสี เป็นต้น สำหรับคนไทยแล้วการเผาพลอยเป็นวิธีการที่คนไทยมีความรู้ความสามารถมาก มีความเข้าใจและมีทักษะในเทคนิควิธีการทำได้อย่างมีผลสำเร็จเป็นอย่างมากจนเป็นที่ยอมรับไปทั่วโลกแต่เทคนิควิธีการมักจะถูกปกปิดเป็นความลับโดยรู้กันเฉพาะสำหรับนักเผาพลอยแต่ละคนปกติแล้วจะไม่ยอมเปิดเผยให้เป็นศาสตร์สากลที่เรียนรู้กันโดยทั่วไป
      ลักษณะมลทินต่าง ๆ ที่พบในเนื้อพลอยคอรันดัมของไทย ได้แก่ มลทินผลึกของแร่ต่าง ๆ เช่น การ์เนต พิร์โรไทต์ อะพาไทต์ เฟลด์สปาร์ ฮอร์นแบลนด์ มลทินผลึกรูปร่างคล้ายเข็มเล็กยาวของแร่รูไทล์ โบห์ไมต์ มลทิน ของไหลรูปร่างคล้ายลายนิ้วมือ ขนนก เมฆหรือหมอกควัน  มลทินโซนสีแบบเส้นตรงและแบบรูปหกเหลี่ยม มลทินผลึกแฝดซ้ำซ้อน 

โกเมน (GARNET) 

      โกเมนที่พบเป็นชนิดสีแดงทั้งชนิดไพโรปและแอลมันไดต์ซึ่งมีระดับสีแดงต่าง ๆ เช่น แดงอมดำ แดงอมน้ำตาล แดงอมม่วง แดงอมส้ม เป็นต้น การ์เนตจัดเป็นกลุ่มแร่หนึ่ง   ผลึกแร่อยู่ในระบบไอโซเมทริก รูปผลึกที่พบกันมากมีลักษณะกลมคล้ายลูกตระกร้อโปร่งแสงถึงทึบแสง  มีส่วนประกอบทางเคมีเป็นแร่กลุ่มซิลิเกตกับธาตุเหล็กหรืออะลูมิเนียมกับธาตุอื่น ๆ อีกหลายชนิด มีความแข็ง ๗-๗.๕ ความถ่วงจำเพาะ ๓.๗๘- ๔.๑๕  มีค่าดัชนีหักเหแสงค่าเดียว มีความวาวเหมือนแก้ว แหล่งที่พบมักเกิดร่วมกับพลอยคอรันดัมในแหล่งต่าง ๆ เช่น อำเภอเมือง อำเภอท่าใหม่จังหวัดจันทบุรี อำเภอบ่อไร่ อำเภอเขาสมิงจังหวัดตราด  อำเภอแกลงจังหวัดระยอง อำเภอบ้านบึงจังหวัดชลบุรี อำเภอบ่อพลอยจังหวัดกาญจนบุรี อำเภอขุนหาญจังหวัดศรีสะเกษ อำเภอวิเชียรบุรีจังหวัดเพชรบูรณ์ เป็นต้น

เพทาย (ZIRCON) 

      เป็นอัญมณีที่ได้รับความนิยมอย่างมากในอดีตของไทยถึงกับเรียกว่า "เพชรไทย" จัดเป็นแร่ที่มีผลึกอยู่ในระบบเททระโกนาล  รูปผลึกที่พบกันมากมีลักษณะเป็นแท่งสี่เหลี่ยมยาวปลายแหลม ลักษณะโปร่งแสงถึงโปร่งใส  ส่วนใหญ่มีสีออกไปทางสีน้ำตาลต่าง ๆ มีส่วนประกอบทางเคมีเป็นเซอร์โคเนียมซิลิเกต (ZrSiO₄) มีความแข็ง ๖-๗.๕ ความถ่วงจำเพาะ ๓.๙๐-๔.๗๑ มีค่าดัชนีหักเหแสง ๒ ค่า มีความวาวและมีค่าการกระจายแสงสูงใกล้เพชรมาก แหล่งที่พบก็มักเกิดร่วมเป็นเพื่อนพลอยคอรันดัมตามแหล่งต่าง ๆ เช่น อำเภอเมือง อำเภอขลุง อำเภอท่าใหม่จังหวัดจันทบุรี  อำเภอเด่นชัยจังหวัดแพร่  อำเภอน้ำยืนจังหวัดอุบลราชธานี  อำเภอกันทรลักษณ์จังหวัดศรีสะเกษ เป็นต้น โดยมากแล้วเพทายมักจะนำไปเผาให้มีความใสมากขึ้นหรือทำให้เปลี่ยนเป็นสีขาว เหลือง ฟ้า แล้วจึงนำไปเจียระไนโดยเฉพาะชนิดสีขาวใสเมื่อเจียระไนแล้วจะมีลักษณะคล้ายเพชรมาก 

ควอตซ์ (QUARTZ) 

      พบทั้งในชนิดที่เป็นเนื้อผลึก (Crystalline quartz) และชนิดเนื้อเนียนละเอียด (Crypto-crystalline quartz) เป็นแร่อยู่ในระบบผลึกเฮกซะโกนาล รูปผลึกที่พบมากมีลักษณะเป็นแท่งหกเหลี่ยมยาว ปลายแหลมปิดหัวท้ายผลึก มีสีต่างๆ เช่น สีชมพู (Rose quartz) สีม่วง (Amethyst) สีควันไฟ (Smoky quartz) หินผลึกขาวใส (Rock crystal) ผลึกขาวใสที่มีมลทินแร่ชนิดอื่นอยู่ภายในเนื้อ เช่น รูไทล์ ทัวร์มาลีน คลอไรต์ ไมกา ฮีมาไทต์ เป็นต้น ที่เรียกกันว่า แก้วโป่งข่าม ซึ่งเป็นที่นิยมมากในประเทศไทยเมื่อประมาณปี พ.ศ. ๒๕๑๓ สำหรับชนิดเนื้อเนียนละเอียดก็พบมีลักษณะแตกต่างกันไป เช่น คาลซีโดนี ได้แก่ ซาร์ด (Sard) มีสีน้ำตาลอ่อน - เข้ม  ส้มปนน้ำตาล คาร์นีเลียน (Carnelian) มีสีแดงอมส้ม น้ำตาลแดงหรือน้ำตาลส้ม อะเกตหรือโมรามีลักษณะเป็นชั้นสีสลับขนานกันทั้งที่เป็นแนวตรงหรือแนวโค้งงอ (Banded agate) ลักษณะคล้ายต้นไม้หรือสาหร่ายอยู่ในเนื้อ (Moss agate) โอนิกซ์มีลักษณะเป็นชั้นสีขนานกันเป็นแนวตรง  หินเลือดประมีเนื้อสีเขียวทึบมีจุดสีแดงฝังประในเนื้อพื้นเขียวดังกล่าว ฟรินต์หรือหินเหล็กไฟมีสีด้านทึบ สีเทา สีควันไฟ หรือดำอมน้ำตาล เชิร์ตมีสีอ่อนกว่าฟรินต์ แจสเพอร์มีสีแดงหรือน้ำตาลปนแดงมีลักษณะเหมือนเชิร์ต เป็นต้น ควอตซ์มีส่วนประกอบทางเคมีเป็นซิลิคอนไดออกไซด์ (SiO₂) มีความแข็ง=๗ ความถ่วงจำเพาะ ๒.๖๕-๒.๖๗ มีค่าดัชนีหักเหแสง ๒ ค่า มีความวาวเหมือนแก้ว แหล่งที่พบมีดังนี้ 

ชนิดผลึก 
      ควอตซ์ผลึกขาวใสและผลึกใสที่มีมลทินแร่อื่นอยู่ภายใน อำเภอเถินจังหวัดลำปาง  อำเภอสาจังหวัดน่าน อำเภอเขาพระงามจังหวัดลพบุรี อำเภอสวนผึ้งจังหวัดราชบุรี  จังหวัดเชียงใหม่ จังหวัดอุตรดิตถ์ จังหวัดนครสวรรค์ จังหวัดเพชรบุรี จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ ฯลฯ 
      ควอตซ์สีชมพู อำเภอท่าใหม่จังหวัดจันทบุรี อำเภอสวนผึ้งจังหวัดราชบุรี  อำเภอหัวหินจังหวัดประจวบคีรีขันธ์ อำเภอเมืองจังหวัดระนอง อำเภอคุระบุรีจังหวัดพังงา
      ควอตซ์สีควันไฟ อำเภอสะเมิง อำเภอฮอดจังหวัดเชียงใหม่
      ควอตซ์สีม่วงหรือแอเมทิสต์ อำเภอเถินจังหวัดลำปาง อำเภอวังชิ้นจังหวัดแพร่ อำเภอเมืองจังหวัดนครนายก 

ชนิดเนื้อเนียนละเอียด 
      อะเกต คาลซีโดนี คาร์เนเลียน ซาร์โดนิกซ์ อำเภอชัยบาดาล อำเภอโคกสำโรงจังหวัดลพบุรี  จังหวัดลำพูน กาญจนบุรี แม่ฮ่องสอน เชียงใหม่
      หินเลือดประ อำเภอภูกระดึงจังหวัดเลย อำเภอหนองไผ่จังหวัดเพชรบูรณ์ 
      แจสเพอร์ อำเภอศรีสวัสดิ์จังหวัดกาญจนบุรี อำเภอชัยบาดาลจังหวัดลพบุรี อำเภอท่าปลาจังหวัดอุตรดิตถ์ 
      ไม้กลายเป็นหินที่พบทั่วไปเกิดจากซิลิกาแทนที่เนื้อไม้เป็นส่วนใหญ่  อำเภอจักราช อำเภอเมือง อำเภอขามทะเลสอจังหวัดนครราชสีมา อำเภอเมืองจังหวัดตาก อำเภอน้ำพองจังหวัดขอนแก่น   อำเภอน้ำยืนจังหวัดอุบลราชธานี  กิ่งอำเภอสระโบสถ์จังหวัดลพบุรี 

นิลตะโก (BLACK SPINEL) 

      มักเกิดร่วมเป็นเพื่อนพลอยคอรันดัมตามแหล่งต่าง ๆ เช่น บริเวณอำเภอบ่อพลอยจังหวัดกาญจนบุรี  อำเภอท่าใหม่จังหวัดจันทบุรี  อำเภอวังชิ้นจังหวัดแพร่ อำเภอศรีสัชนาลัยจังหวัดสุโขทัย

นิลเสี้ยนหรือไพรอกซีนดำ (BLACK PYROXENE-Augite) 

      มักเกิดร่วมเป็นเพื่อนพลอยคอรันดัมตามแหล่งต่าง ๆ เช่น บริเวณอำเภอบ่อพลอยจังหวัดกาญจนบุรี  อำเภอท่าใหม่จังหวัดจันทบุรี  อำเภอบ่อไร่จังหวัด ตราด อำเภอวังชิ้น  อำเภอเด่นชัยจังหวัดแพร่ อำเภอศรีสัชนาลัยจังหวัดสุโขทัย 

เพชร (DIAMOND) 

      พบในแหล่งแร่ดีบุกหลายแห่ง ทั้งในทะเล และบนบก ในแถบอำเภอกระทู้ จังหวัดภูเก็ต อำเภอตะกั่วป่า อำเภอเมือง จังหวัดพังงา 

เพชรน้ำค้างหรือซานิดีน (SANIDINE FELDSPAR-Moonstone) 

      พบที่อำเภอบ่อพลอยจังหวัดกาญจนบุรี และจังหวัดตราด 

อะความารีนเบริล (AQUAMARINE- BERYL) 

      ส่วนใหญ่มีสีฟ้าอ่อนเนื้อทึบไม่ค่อยใสและมักมีรอยแตกร้าว พบในหินและสายแร่เพกมาไทต์บริเวณอำเภอแม่แจ่ม อำเภออมก๋อยจังหวัดเชียงใหม่  อำเภออุ้มผางจังหวัดตาก อำเภอสวนผึ้งจังหวัดราชบุรี อำเภอพะโต๊ะ จังหวัดชุมพร 

ไข่มุก (PEARL) 

      เป็นมุกเลี้ยง (Cultured pearl) ที่เกาะนาคาน้อยจังหวัดภูเก็ต อำเภอเกาะสมุยจังหวัดสุราษฎร์ธานี  อำเภอสัตหีบจังหวัดชลบุรี 

อุลกมณี (TEKTITE-ดาวตกชนิดหนึ่ง) 

      พบมากในบริเวณภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เช่น จังหวัดขอนแก่น จังหวัดสกลนคร จังหวัดอุดรธานี จังหวัดนครพนม จังหวัดอุบลราชธานี จังหวัดเลย จังหวัดชัยภูมิ จังหวัดอื่น ๆ เช่น จังหวัดเชียงใหม่ จังหวัดลำพูน จังหวัดแพร่ จังหวัดเพชรบูรณ์ จังหวัดกาญจนบุรี จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ 

โอปอธรรมดา (COMMON OPAL) 

      พบที่อำเภอชัยบาดาล จังหวัดลพบุรี อำเภอลี้ จังหวัดลำพูน อำเภอเมือง จังหวัดนครราชสีมา จังหวัดน่าน

แอกทิโนไลต์ (ACTINOLITE) 

      พบที่อำเภอท่าปลา จังหวัดอุตรดิตถ์ 

เพริดอต (PERIDOT) 

      พบเกิดร่วมเป็นเพื่อนพลอยคอรันดัมที่ อำเภอเด่นชัย อำเภอวังชิ้น จังหวัดแพร่ 

พรีห์ไนต์ (PREHNITE) 

      พบที่อำเภอเขาพระงาม จังหวัดลพบุรี