เครื่องจักสาน

เด็กๆ คงจะรู้จักภาชนะประจำบ้าน ที่สานด้วยตอก หวาย ซึ่งมีรูปร่างต่างๆกัน บางชนิดสานเป็นตาห่างๆ มีหูหิ้ว เรียกว่า ตะกร้า บางชนิดสานทึบ มีหูเป็นเชือก สำหรับหาบด้วยคาน เรียก กระบุง กระปา เป็นต้น บางชนิดมีขนาดค่อนข้างใหญ่ รูปร่างคล้ายจาน เรียกว่า กระจาด ภาชนะที่ทำขึ้นด้วยการสานให้มีรูปร่างแตกต่างไปตามการใช้สอยเหล่านี้ เราเรียกรวมๆ กันว่า "เครื่องจักสาน" 

เครื่องจักสานเป็นเครื่องใช้ของคนไทย ที่มีใช้กันทั่วไปแทบทุกครัวเรือนมาตั้งแต่สมัยโบราณ เครื่องจักสานนั้น นอกจากจะสานเป็นภาชนะต่างๆแล้ว ยังสานเป็นเครื่องมือเครื่องใช้ในชีวิตประจำวันอีกมากมายหลายชนิด ได้แก่ สานเป็นเครื่องดัก กุ้ง ปู ปลา ได้แก่ ลอบ ไซ ตุ้ม สุ่ม ชะนาง อีจู้ เป็นต้น

เครื่องจักสานสำหรับสวมศีรษะ เพื่อป้องกันแดดและฝน เช่น งอบ หมวก เปี้ยว เครื่องจักสานที่ใช้เป็นเครื่องรองนั่ง ปูนอน เช่น เสื่อลำแพน เสื่อกระจูด เสื่อใบลำเจียก เครื่องจักสานที่ใช้เกี่ยวกับการอุปโภคบริโภค ได้แก่ กระชอน กะโล่ ก่องข้าว หวด กระติบ ฝาชี เป็นต้น

วัตถุดิบหรือสิ่งที่นำมาทำเครื่องจักสานของไทยมีหลายชนิดแตกต่างกันไป เช่น ในภาคเหนือ มักทำเครื่องจักสานไม้ไผ่ โดยการนำไม้ไผ่มาจักเป็นตอก สานเป็นสิ่งต่างๆ แต่ในภาคใต้มักทำเครื่องจักสานจากต้นกระจูด ใบลำเจียก และย่านลิเภา เพราะเป็นวัตถุดิบที่มีมากในภาคใต้ ส่วนภาคกลางและภาคอีสานหรือภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ส่วนมากทำเครื่องจักสานไม้ไผ่มากกว่าอย่างอื่น

วัตถุดิบที่นำมาทำเครื่องจักสานในประเทศไทย มีหลายชนิด ได้แก่ ไม้ไผ่ หวาย ใบตาล ใบมะพร้าว ใบจาก กระจูด ลำเจียก ย่าน ลิเภา ฯลฯ 

การทำเครื่องจักสานจะต้องนำวัตถุดิบมาแปรรูปให้เป็นเส้นตอก เพื่อให้สานได้สะดวกและได้รูปทรงตามความต้องการ เช่น นำไม้ไผ่มาจักเป็นตอก นำหวายมาจักเป็นเส้น นำใบตาล ใบมะพร้าว ใบจาก ใบลาน มาฉีกเอาก้านใบออก แล้วจักใบให้มีขนาดตามต้องการ ก่อนที่จะนำมาสานเป็นสิ่งต่างๆ เช่น สานเป็นปลาตะเพียน ตั๊กแตน งอก หมวก วิธีการทำเครื่องจักสานนั้น สามารถทำได้ตั้งแต่การสานอย่างง่าย ด้วยการสานขัดเป็นตาห่างๆ อย่างการสานรั้วหรือแผงเล้าไก่ เล้าเป็ด จนถึงการสานเป็นภาชนะเครื่องใช้ที่มีความประณีตสวยงาม เช่น กระเป๋าถือ เชี่ยนหมาก พานย่านลิเภาของภาคใต้ กระจาดสำหรับใส่อาหารไปทำบุญของชาวบ้านภาคกลาง และเครื่องจักสานที่ใช้ในพิธีกรรม ซึ่งสานอย่างประณีตสวยงาม ได้แก่ ก่องข้าวขวัญของชาวอีสาน เป็นต้น

เครื่องจักสานเป็นศิลปหัตถกรรมพื้นบ้านของไทยที่มีประโยชน์ต่อการดำรงชีวิตของคนไทยมาช้านาน แม้ทุกวันนี้จะมีภาชนะเครื่องใช้ที่ทำด้วยพลาสติกและวัตถุดิบอย่างอื่นมาใช้แทนเครื่องจักสานบางชนิดก็ตาม แต่เครื่องจักสานหลายชนิด ก็ยังเป็นของใช้พื้นบ้านของชาวชนบทที่มีคุณสมบัติพิเศษที่ไม่สามารถใช้สิ่งอื่นทดแทนได้ เช่น ก่องข้าว กระติบข้าว และเครื่องจักสานสำหรับจับและดักสัตว์น้ำบางชนิด ได้แก่ ลอง ไซ ลัน อีจู้ เป็นต้น

นอกจากเครื่องจักสานจะเป็นเครื่องใช้พื้นบ้านของคนไทยมาแต่อดีตแล้ว เครื่องจักสานยังเป็นงานศิลปหัตถกรรม และหัตถกรรมที่บรรพชนไทยทำขึ้นตามสภาพสิ่งแวดล้อม ขนบประเพณีและวัฒนธรรม ดังนั้น เครื่องจักสานไทย ซึ่งเกิดจากความคิดสร้างสรรค์และภูมิปัญญาของคนไทย สะท้อนให้เห็นวัฒนธรรมหรือวิถีชีวิตความเป็นอยู่ของคนไทย จากอดีตสืบมาจนปัจจุบัน

วิวัฒนาการของเครื่องจักสาน วัตถุดิบ และกรรมวิธี 

เครื่องจักสานเป็นงานหัตถกรรมเก่าแก่อย่างหนึ่งที่มนุษย์ทำขึ้นเป็นเครื่องมือ เครื่องใช้ โดยใช้วัตถุดิบที่มีอยู่ในท้องถิ่น กรรมวิธีในการทำเครื่องจักสาน เริ่มจาก การใช้วัถตุดิบจากธรรมชาติที่มีลักษณะเป็นเถา เป็นเส้น เช่น เถาวัลย์ หวาย กระจูด กก มาสอดขัดกันเป็นแผ่นอย่างง่ายๆ แล้วพัฒนาเป็นภาชนะหรือเครื่องใช้ ที่มีประโยชน์ใช้สอยตามความต้องการ พร้อมกับพัฒนารูปทรง ลวดลายให้มีความละเอียดประณีตงดงามไปด้วย

เครื่องจักสานเป็นเครื่องมือเครื่องใช้ที่มนุษย์ทำขึ้นใช้ทั่วโลก ก่อนที่มนุษย์จะมีเครื่องมือเครื่องใช้ ที่ผลิตด้วยเครื่องจักรและเทคโนโลยีที่สมัยใหม่เข้ามาแทนที่ การทำเครื่องจักสานโดยทั่วไปจะมีกรรมวิธีในการทำและรูปแบบที่คล้ายคลึงกัน รูปแบบของเครื่องจักสานก็จะเป็นไปตามความนิยม ขนบประเพณี ชีวิตความเป็นอยู่ของแต่ละท้องถิ่น กลุ่มประเทศในแถบเอเชียเป็นแหล่งผลิตเครื่องจักสานที่สำคัญของโลก ทั้งนี้เพราะภูมิภาคนี้ อุดมสมบูรณ์ไปด้วยพืชพันธุ์ธัญญาหารและประชากรส่วนใหญ่ประกอบอาชีพเกษตรกรรมแบบดั้งเดิม ยังมิได้พัฒนาเป็นอุตสาหกรรมการเกษตรที่ใช้เครื่องจักร โดยเฉพาะประเทศในกลุ่มเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เช่น ประเทศไทย ซึ่งประชากรส่วนใหญ่มีอาชีพเกษตรกรรมและยังเป็นการเกษตรแบบดั้งเดิมที่ใช้เครื่องมือพื้นบ้าน นอกจากนี้การดำรงชีพของประชาชนในชนบท ยังดำรงชีวิตตามสภาพสังคมเกษตรกรรม ที่ผลิตเครื่องมือเครื่องใช้ขึ้นเองจากวัตถุดิบธรรมชาติในท้องถิ่น ได้แก่ การทำภาชนะดินเผาด้วยดินที่หาได้ในท้องถิ่น การทำเครื่องจักสานด้วย เถา ใบ และต้นไม้ชนิดต่างๆ เป็นต้น มนุษย์รู้จักนำวัสดุจากธรรมชาติมาทำเป็นเครื่องจักสานมานานหลายพันปีแล้ว อาจจะเริ่มจากการนำกิ่งไม้มาสอดขัดกันอย่างง่ายๆ เป็นรั้ว แสดงอาณาเขตของตน นำใบไม้มาสอดขัดกันเป็นแผ่นหรือเป็นภาชนะอย่างง่ายๆ ต่อมาเมื่อมนุษย์มีความรู้และเข้าใจคุณสมบัติของพืชพันธุ์ไม้แต่ละชนิดมากขึ้น จึงเลือกสรรส่วนต่างๆของต้นไม้ มาใช้เป็นวัตถุดิบในการทำเครื่องจักสานได้เหมาะสมกับความต้องการและใช้ประโยชน์ใช้สอย เช่น นำหวาน ไม้ไผ่ มาจักเป็นเส้น แล้วสานเป็นภาชนะเครื่องใช้ นำใบตาล ใบมะพร้าว ใบลาน ใบลำเจียก มาจักเป็นเส้น เพื่อสานเป็นเครื่องจักสาน สิ่งเหล่านี้ แสดงให้เห็นความพยายาม และพัฒนาการในการใช้วัตถุดิบจากธรรมชาติ มาใช้ประโยชน์ในการดำรงชีวิตของตน

การนำวัตถุดิบธรรมชาติมาทำเครื่องจักสานนั้น มนุษย์ค่อยๆเรียนรู้คุณสมบัติของวัตถุดิบ แล้วเลือกสรร ดัดแปลงวัตถุดิบให้มีลักษณะเหมาะสมในการนำมาสาน เช่น การนำไม้ไผ่มาเป็นซีกๆ แล้ว "จัก" เป็นเส้นๆ ซึ่งเรียกว่า "ตอก" เมื่อได้ตอกแล้ว จึงนำตอกไป "สาน" เป็นเครื่องจักสาน ให้มีรูปแบบตามความต้องการ การจัก หรือการทำไม้ไผ่เป็นตอกและการนำตอกไปสาน เป็นภาชนะเครื่องมือเครื่องใช้ต่างๆเป็นขั้นตอนสำคัญ จึงเรียกหัตถกรรมที่ทำขึ้นด้วยกรรมวิธีนี้ว่า "เครื่องจักสาน" การทำเครื่องจักสานของไทย จะต้องทำขึ้นจากกระบวนการสำคัญดังนี้ คือ "จัก" การเอามีดผ่าไม้ไผ่ หวาย หรือวัตถุดิบอื่นๆให้แตกแยกออกจากกัน เป็นเส้นบางๆ "สาน" คือ การใช้เส้นตอกหรือสิ่งที่เป็นเส้นอื่นๆ ที่อ่อนตัวขัดกัน คือ "ยก" และ "ข่ม" ให้เกิดเป็นลายตามต้องการ นอกจากนี้การจักสานยังรวมเอาวิธี "ถัก" คือเอาเส้นเชือกหรือหวายมาสอดไขว้ประสานกัน เป็นลวดลายต่างๆบ้าง ให้เป็นเส้นและเป็นผืนบ้าง กรรมวิธีเหล่านี้เป็นกระบวนการพื้นฐานของการทำเครื่องจักสาน เครื่องจักสานยุคแรกๆที่มนุษย์ทำขึ้น มิได้มีความประณีตสวยงามอย่างที่มีอยู่ในปัจจุบันนี้ หากแต่อาจจะเริ่มจากความคิดง่ายๆด้วยการนำกิ่งไม้ใบไม้มาสานหรือสอดขัดกันอย่างหยาบๆ เพื่อทำให้เกิดเป็นแผงหรือเป็นผืนรองรับสิ่งอื่น ก่อนที่จะสานเป็นภาชนะหรือเครื่องมือจับ ดักที่มีรูปร่างและลวดลายต่างๆ กันตามความต้องการ

วัตถุดิบที่นำมาทำเครื่องจักสานในประเทศไทยนั้นมีหลายชนิด ตามลักษณะภูมิประเทศและภูมิอากาศที่ต่างกันไป ดังนี้ 

ไม้ไผ่ 

เป็นวัตถุดิบจากธรรมชาติ ที่นิยมนำมาทำเครื่องจักสานกันแพร่หลายที่สุด เพราะมีทั่วไปแทบทุกภาคของประเทศ ไม้ไผ่ในประเทศไทยมีหลายชนิด แต่ละชนิดมีคุณสมบัติที่สามารถนำมาใช้ทำเครื่องจักสานได้ดี แตกต่างกันไป เช่น
 

• ไม้ไผ่สีสุก นิยมนำมาทำเครื่องจักสานกันอย่างแพร่หลาย ทุกภาคของประเทศ เพราะมีผิวสวย เนื้อหนา และแข็ง ลำต้นตรง นำมาทำเครื่องจักสาน และใช้ประโยชน์ได้หลายอย่าง
• ไม้ไผ่ซาง เป็นไม้ขนาดกลาง ปล้องยาว เนื้ออ่อน ขึ้นทั่วไปในภาคเหนือ นิยมนำมาทำเป็นเครื่องจักสานได้ดี
• ไม้ไผ่บงหรือไผ่ตง ไม้ขนาดใหญ่ ลำต้นตรง ไม่มีหนาม นำมาทำเป็นเครื่องจักสานได้ดี

ไม้ไผ่ที่ใช้เป็นวัตถุดิบทำเครื่องจักสานได้ยังมีอีกหลายชนิด แต่ละชนิดมีคุณสมบัติแตกต่างกันไป เช่น ไม้ไผ่หก ไม้ไผ่รวก ไม้ไผ่ป้าว ไม้ไผ่เหล่านี้ นำมาทำเครื่องจักสานได้มากมายหลายชนิด ตั้งแต่ทำเป็นภาชนะเครื่องใช้ต่างๆ เช่น กระบุง ตะกร้า กระจาด จนถึงทำเป็นเครื่องมือสำหรับ ดัก จับ ขัง สัตว์น้ำ จำพวกตะข้อง กระชัง สุ่ม อีจู้ ฯลฯ 

นอกจากไม้ไผ่ชนิดต่างๆ ดังกล่าวแล้ว ในภาคต่างๆ ยังมีวัตถุดิบ ที่นำมาทำเครื่องจักสานได้อีกหลายชนิด ได้แก่ 

กระจูด

เป็นพืชชนิดหนึ่ง ลักษณะคล้ายต้นกก แต่กลมกว่า ไส้กลวง เมื่อโตเต็มที่แล้ว จะสูงประมาณ ๒ เมตร มีมากในบริเวณภาคใต้ ชอบขึ้นในพื้นที่ชื้นแฉะน้ำขัง มีมากบริเวณอำเภอควนขนุน จังหวัดพัทลุง ต้นกระจูดใช้สานเป็นเครื่องจักสานได้หลายชนิด เช่น เสื่อสำหรับรองนั่ง ปูนอน การสานเสื่อด้วยกระจูด นิยมสานกันหลายท้องถิ่นในภาคใต้ การนำกระจูดมาทำเครื่องจักสานจะต้องนำต้นกระจูดมาทุบให้แบน และตากให้แห้ง บางทีชาวบ้านอาจจะย้อมเป็นสีต่างๆ ก่อนที่จะนำมาสานก็มี นอกจากใช้กระจูดมาสานเสื่อแล้ว ในภาคใต้ยังนำกระจูดมาสานเป็นกระสอบหรือสอบ ซึ่งเป็นภาชนะที่ใช้กันทั่วไปมีหลายชนิด ได้แก่ สอบหมาก สอบเกลือ เป็นต้น

ลำเจียก หรือปาหนัน 

เป็นต้นไม้จำพวกเตย พบมากในบริเวณภาคใต้ ใบคล้ายใบสับปะรด เมื่อนำมาทำเครื่องจักสานต้องปาดเอาหนามที่ขอบใบออก แล้วย่างไฟ แช่น้ำ แล้วจักเป็นเส้นๆ แล้วจึงนำมาสานเป็นสิ่งต่างๆ เช่น เสื่อ กระสอบ และภาชนะต่างๆ

ลิเภา หรือย่านลิเภา 

เป็นพืชชนิดหนึ่ง พบมากในบริเวณภาคใต้ ลำต้นเป็นเถา ขนาดประมาณหลอดกาแฟ ใบหยิกงอ ขึ้นตามเนินเขา ป่าละเมาะทั่วไป เมื่อนำมาทำเครื่องจักสาน ต้องลอกเอาเฉพาะเปลือกออกมาจักเป็นเส้นๆ แล้วสานเข้ากับโครงหวายหรือไม้ไผ่ ย่านลิเภาเป็นวัตถุดิบจากธรรมชาติ ที่สามารถนำมาทำเครื่องจักสานได้ประณีตสวยงามมากชนิดหนึ่ง

ใบลาน 

เป็นวัตถุดิบจากธรรมชาติอีกชนิดหนึ่ง ที่คนไทยนำมาทำเครื่องจักสานมาแต่โบราณ โดยจักเป็นเส้น แล้วนำมาสานเป็นสิ่งต่างๆ ได้แก่ สานเป็นปลาตะเพียน สำหรับแขวนเหนือเปลเด็ก และงอบ เป็นต้น 

คล้า 

เป็นต้นไม้ป่าคล้ายกก ผิวเหนียว จึงนำมาจักเป็นเส้นได้เหมือนหวายหรือไม้ไผ่ ชาวปักษ์ใต้นิยมนำมาทำเครื่องจักสาน

นอกจากวัตถุดิบชนิดต่างๆ ที่นิยมใช้กันมาแต่โบราณดังกล่าวแล้ว ในปัจจุบันยังนำเถาองุ่น กาบกล้วย ผักตบชวา มาทำเครื่องจักสานประเภทต่างๆ มากมาย โดยประยุกต์รูปทรงให้สวยงามตามความต้องการในการใช้สอย จะเห็นได้ว่า เครื่องจักสานเป็นเครื่องมือเครื่องใช้ ที่มนุษย์คิดประดิษฐ์สร้างสรรค์ขึ้น จากวัตถุดิบพื้นบ้าน เท่าที่จะหาได้ในท้องถิ่นต่างๆ แล้วพัฒนารูปแบบให้เหมาะสมกับความต้องการ ในการใช้สอยเรื่อยมาจากอดีตจนปัจจุบัน สิ่งเหล่านี้ แสดงให้เห็นความพยายามของมนุษย์ ในการประดิษฐ์คิดสร้างสิ่งต่างๆ เพื่อใช้สอยในชีวิตประจำวัน ให้เกิดประโยชน์สูงสุดเท่าที่จะทำได้ 

วิวัฒนาการของเครื่องจักสาน เป็นหลักฐานสำคัญที่แสดงให้เห็นกระบวนการพัฒนาทางความคิดและภูมิปัญญาของมนุษย์ได้อย่างดีว่า มนุษย์คิดทำเครื่องจักสานมาตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ ดังได้พบร่องรอยของเครื่องจักสาน ติดอยู่บนเศษภาชนะเครื่องปั้นดินเผา และเศษวัสดุบางชนิด ที่แสดงให้เห็นว่า มนุษย์สมัยก่อนประวัติศาสตร์รู้จักทำเครื่องจักสานแล้ว เฉพาะในประเทศไทยก็ได้พบรอยจักสานบนภาชนะดินเผาชิ้นหนึ่ง จากแหล่งโบราณคดีสมัยก่อนประวัติศาสตร์บ้านเชียง อำเภอหนองหาน จังหวัดอุดรธานี เป็นภาชนะเล็กๆ ปากกลม ก้นสี่เหลี่ยม (ปัจจุบันอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร กรุงเทพมหานคร) และอีกชิ้นหนึ่งเป็นภาชนะดินเผาทรงกระบอกเล็กๆ จาก แหล่งโบราณคดี ในจังหวัดลพบุรี (ปัจจุบันอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติสมเด็จพระนารายณ์ จังหวัดลพบุรี)