หอยกาบคู่ (Class Bivalvia)

หอยกาบคู่ (Class Bivalvia)

หอยกาบคู่ (Bivalves) มีเปลือก ๒ ชิ้นประกบกัน โดยยึดติดกันทางด้านบนบริเวณขั้วเปลือก ส่วนที่ยึดติดกันมีลักษณะคล้ายบานพับ ที่ทำให้กาบทั้งสองเปิดปิดได้ เปลือกอาจมีรูปกลม รูปรี รูปสามเหลี่ยม หรือรูปอื่นๆ หอยจะสร้างเปลือกบริเวณขั้วเปลือกขึ้นก่อน แล้วขยายใหญ่ขึ้นเรื่อยๆ และจะหยุดสร้างเปลือกเมื่อโตเต็มที่ ตัวหอยซีกซ้ายและขวาสมมาตรกัน ลำตัวและตีนแยกจากกัน หัวลดรูป และไม่แยกจากลำตัว ไม่มีหนวด ไม่มีตา ในช่องปากไม่มีแผ่นขูด มีระยางค์ส่วนปาก ๒ คู่ เหงือกของหอยกาบคู่นอกจากทำหน้าที่หายใจแล้ว ยังทำหน้าที่กรองอาหารจากน้ำด้วย อาหารคือ จุลินทรีย์ พืชขนาดเล็ก เช่น สาหร่ายเซลล์เดียว สัตว์ขนาดเล็ก สารอินทรีย์ที่ลอยตัวในมวลน้ำ 

ทั่วโลกพบหอยทะเลกาบคู่มากกว่า ๘,๐๐๐ ชนิด แบ่งเป็น ๓๔ วงศ์ หอยกาบคู่ที่พบบ่อยในทะเลไทย ได้แก่

วงศ์หอยแครง (Family Arcidae) หอยแครง (Blood clam) มีเปลือกชั้นนอกเป็นสีน้ำตาลเข้ม เมื่อหอยตายลง เปลือกชั้นนอกจะหลุดร่อนไป เห็นเปลือกชั้นกลางเป็นสีขาว หอยแครงมีบานพับเป็นแนวยาว มีสันจากขั้วเปลือกเรียงขนานลงมาถึงขอบเปลือกทั่วทั้งเปลือก อาศัยตามพื้นทะเล บริเวณที่เป็นดินเลน เช่น อ่าวปากแม่น้ำ ปากคลอง ป่าชายเลน โดยมุดตัวลงไปอยู่ใต้พื้นเล็กน้อย มักจะอยู่รวมกันหนาแน่น หอยแครงมีสารเฮโมโกลบินในเลือด ทำให้เลือดมีสีแดงซึ่งแตกต่างจากหอยกาบคู่อื่นๆ โดยในทะเลไทยสำรวจพบ ๑๒ ชนิด บางชนิดมีชื่อเรียกเฉพาะ เช่น หอยคราง หอยแครงมัน หอยแครงเบี้ยว

วงศ์หอยแมลงภู่และหอยกะพง (Family Mytilidae)       หอยกะพง (Horse mussel) มีเปลือกบาง เปราะ สีเขียวอมเหลือง และมีลายเส้นสีน้ำตาลบริเวณขอบด้านบน มีขนาดเล็กกว่าหอยแมลงภู่ หอยกะพงอยู่รวมตัวกันเป็นกลุ่ม โดยยึดกันเองด้วยกระจุกเส้นใย อาศัยในเขตน้ำตื้น ทั้งในทะเล และบริเวณน้ำกร่อย ตามพื้นที่เป็นโคลนหรือโคลนปนทราย รวมถึงตามชายฝั่งของป่าชายเลน  วงศ์หอยจอบ (Family Pinnidae) หอยจอบ (Pen shell) หรือหอยซองพลู เปลือกรูปคล้ายสามเหลี่ยม ด้านหน้าแหลม และแผ่ขยายออกไปทางด้านท้าย บานพับเป็นแนวตรงยาว สีของเปลือกแตกต่างกัน ตามแต่ชนิด เช่น สีน้ำตาลอ่อน น้ำตาลเข้ม เทา หรือดำ เปลือกอาจเรียบหรือมีสัน ตามความยาวของเปลือก ด้านในเปลือกมีชั้นมุกบางๆ อาศัยตามพื้นทะเล บริเวณที่เป็นพื้นอ่อน เช่น ดินเลน โคลน และโคลนปนทราย ตั้งแต่ชายฝั่งจนถึงระดับลึก ประมาณ ๕๐ เมตร รวมถึงแหล่งหญ้าทะเล โดยใช้ปลายด้านหน้าฝังลงไปในแนวตั้ง จนเกือบมิด ยื่นส่วนท้ายขึ้นมาเหนือผิวพื้นเพียงเล็กน้อย ที่ปลายด้านหน้ามีกระจุกเส้นใยสีดำเหนียวช่วยยึดกับพื้น ปกติหอยจะแง้มเปลือกไว้เล็กน้อย เพื่อใช้เป็นช่องทางเข้าออกของน้ำ และอาหาร หอยแมลงภู่ (Green mussel) เปลือกมีสีเขียวเข้มหรือน้ำตาลอมเขียวตามแต่ชนิด ด้านในมีชั้นมุกบาง เมื่อพ้นระยะวัยอ่อน หอยแมลงภู่จะยึดติดอยู่กับหิน เสาท่าเรือ เสาโป๊ะ และวัตถุอื่นๆ โดยใช้กระจุกเส้นใยที่มีสีน้ำตาลเข้มหรือดำ ซึ่งเป็นสารประกอบไคทิน ที่หอยสร้างขึ้นเอง

วงศ์หอยมุก (Family Pteriidae)

หอยมุก (Pearl oyster) เป็นหอยที่สร้างไข่มุกได้ เปลือกด้านนอกมีสีดำ เทาอมดำหรือน้ำตาลเข้ม ด้านในมีชั้นมุกหนา ในธรรมชาติ หอยผลิตไข่มุกได้เป็นจำนวนน้อย ไม่เพียงพอกับความต้องการ จึงมีการนำหอยในวงศ์นี้มาเลี้ยง เพื่อให้สร้างไข่มุกในอุตสาหกรรมการผลิตไข่มุก หอยมุกอาศัยในทะเลบริเวณที่มีน้ำค่อนข้างใส พื้นทะเลเป็นกรวดหรือทราย โดยใช้กระจุกเส้นใยยึดไว้กับก้อนหิน ก้อนกรวด กิ่งกัลปังหา ในระดับน้ำลึก ๕ - ๓๐ เมตร หอยมุกมีหลายชนิด และมีชื่อเรียกเฉพาะแต่ละชนิด เช่น ชนิดที่มีเปลือกกลมแบน ขนาดใหญ่ เรียกว่า หอยมุกจาน มีขนาดยาว ๑๐ - ๒๕ เซนติเมตร บางชนิดมีขนาดค่อนข้างเล็ก เช่น มุกแกลบ มีขนาดยาว ๓ - ๖ เซนติเมตร บางชนิดมีเปลือกเป็นรูปรี ที่ขั้วเปลือกมีปีกยื่นยาวออกไป ทั้งทางด้านหน้า และด้านท้าย มักจะยึดติดอยู่กับกิ่งกัลปังหา เรียกว่า หอยมุกกัลปังหา 

วงศ์หอยขวาน (Family Malleidae)

หอยขวาน (Hammer shell, Hammer oyster) เปลือกแคบยาวและแบน ที่บริเวณขั้วเปลือกมีปีกยื่นออกไปทั้งทางด้านหน้า และด้านท้าย ทำให้เปลือกมีรูปร่างคล้ายขวาน เปลือกมีสีน้ำตาลอ่อนหรือน้ำตาลเข้ม ด้านในมีชั้นมุกบาง อาศัยตามพื้นทะเล โดยใช้เส้นใยยึดกับวัตถุแข็งที่อยู่ในน้ำ หรือฝังตัวอยู่ใต้พื้นในบริเวณที่เป็นทรายหรือทรายปนโคลน บางชนิดฝังตัวอยู่ในฟองน้ำ อาศัยในเขตชายฝั่งถึงระดับน้ำลึกประมาณ ๒๕ เมตร 

วงศ์หอยเชลล์ (Family Pectinidae)

หอยเชลล์ หรือหอยพัด (Scallop) เปลือกมีสีและลายแตกต่างกันตามแต่ชนิด และยังพบว่า หอยชนิดเดียวกันอาจมีสีและลาย ของแต่ละตัวที่ไม่เหมือนกัน เช่น เป็นสีน้ำตาล เหลือง ส้ม ม่วง ตามขอบของแผ่นเนื้อแมนเทิลมีหนวดเป็นเส้นยาว โดยมีตาที่มีลักษณะเป็นเม็ดกลมสีน้ำเงินจำนวนมากเรียงรายอยู่โดยรอบ ตาสามารถรับรู้ถึงการเปลี่ยนแปลงความเข้มของแสง ได้อย่างมีประสิทธิภาพ พบอาศัยตั้งแต่เขตน้ำตื้นชายฝั่งถึงที่ระดับความลึกมากๆ  บางชนิดอยู่ตามพื้นทะเลที่เป็นทรายหยาบ มีกรวด หิน และเศษปะการังที่ระดับน้ำลึก ๓ - ๒๐ เมตร โดยสร้างเส้นใยยึดติดกับวัตถุต่างๆ ในน้ำ แต่เมื่อถูกรบกวน ก็จะดึงเส้นใยจนขาด และว่ายน้ำหนี บางชนิดอาศัยอยู่ตามบริเวณพื้นที่เป็นทราย หรือทรายปนโคลน ที่ระดับน้ำลึก ๑๐ - ๘๐ เมตร โดยวางตัวอยู่บนพื้น และเคลื่อนที่ได้อย่างอิสระ และบางชนิดฝังตัวอยู่ในปะการัง

หอยมือแมว (Cockžs comb oyster) หรือหอยเล็บเหยี่ยว เปลือกด้านนอกมีสีน้ำตาล ด้านในมีสีขาวอมเหลือง ตามขอบมีรอยหยักลึก บริเวณกลางเปลือกซีกซ้ายมีส่วนยื่นคล้ายตะขอ สำหรับยึดติดกับปะการังหรือกิ่งกัลปังหา

วงศ์หอยมือเสือ (Family Tridacnidae)

หอยมือเสือ (Giant clam) เป็นหอยกาบคู่ที่มีขนาดใหญ่ที่สุด เปลือกเป็นสีขาวหรือเหลืองอ่อน แต่อาจจะพบว่า มีสาหร่าย และไดอะตอมเกาะติดอยู่ ทำให้ไม่เห็นเป็นสีขาว พบอาศัยในแนวปะการังที่ระดับความลึกไม่เกิน ๒๐ เมตร โดยบางชนิดฝังตัวอยู่ในก้อนปะการัง บางชนิดใช้กระจุกเส้นใยยึดติดกับพื้น เป็นหอยกาบคู่ที่ดำรงชีวิตอยู่กับที่ โดยไม่มีการเคลื่อนย้าย หอยมือเสือมีความแตกต่างจากหอยกาบคู่วงศ์อื่นๆ คือ ตามขอบของแผ่นเนื้อแมนเทิลมีสาหร่ายเซลล์เดียว พวกซูแซนเทลลี (Zooxanthellae) มาอาศัยอยู่ด้วย ซึ่งสาหร่ายเหล่านี้สร้างอาหาร โดยการสังเคราะห์ด้วยแสง และมีการขยายพันธุ์เพิ่มขึ้นเรื่อยๆ เป็นผลให้หอยมือเสือได้รับอาหารอย่างอุดมสมบูรณ์ เป็นการอยู่ร่วมกันแบบพึ่งพาอาศัยกัน จึงพบหอยมือเสืออาศัยอยู่ในเขตที่มีน้ำใส เพื่อแสงจะได้ส่องผ่านได้ดี และในระดับความลึกที่แสงส่องถึงอย่างเพียงพอ หอยมือเสือมีการแพร่กระจายอยู่เฉพาะในมหาสมุทรอินเดีย และมหาสมุทรแปซิฟิกด้านตะวันตกเท่านั้น มีประมาณ ๑๑ ชนิด ในทะเลไทยพบ ๕ ชนิด มีขนาดยาว ๑๕ - ๖๐ เซนติเมตร ชนิดที่มีขนาดใหญ่อาจยาวได้มากกว่า ๑ เมตร

วงศ์หอยเสียบ (Family Donacidae)

หอยเสียบ (Donax clam) เป็นหอยที่แต่ละตัวมีสีและลายที่ไม่เหมือนกันแม้จะเป็นชนิดเดียวกัน อาศัยอยู่ตามชายหาด ที่พื้นเป็นทราย ตั้งแต่ระดับที่น้ำท่วมถึงจนถึงระดับน้ำลงต่ำสุด โดยฝังตัวอยู่ใต้พื้นทรายจนมิด

วงศ์หอยลาย และหอยตลับ (Family Veneridae)

หอยลาย (Venus clam) เปลือกเรียบเป็นมัน พื้นมีสีครีมหรือสีน้ำตาลอ่อน มีลายเป็นเส้นหยักทั่วทั้งเปลือก อาศัยตามพื้นท้องทะเล ที่เป็นทราย และโคลนปนทราย ในระดับความลึก ๕ - ๓๐ เมตร 

วงศ์หอยเพรียงเรือ (Family Teredinidae)

เพรียงเรือ หรือหนอนเรือ (Shipworm) เป็นหอยที่มีลำตัวเรียวยาวคล้ายหนอน ไม่มีเปลือกหุ้มลำตัว เนื่องจากเปลือกมีขนาดเล็กมาก และคลุมอยู่เฉพาะที่ปลายด้านหน้า เป็นหอยที่เจาะเข้าไปอยู่อาศัยในไม้ที่แช่อยู่ในน้ำ รวมทั้งเรือที่สร้างจากไม้ ซึ่งส่วนท้องเรือต้องอยู่ในน้ำเป็นระยะเวลานาน เพรียงเรือจะเริ่มเจาะเข้าไปอาศัยในไม้ ตั้งแต่ยังมีขนาดเล็ก อาหารที่กินนอกจากการกรองกินพืชและสัตว์ขนาดเล็ก ตลอดจนสารอินทรีย์จากน้ำทะเลแล้ว ยังเจาะกินไม้ ที่อาศัยอยู่ด้วย ท้องเรือจึงมักถูกเพรียงเรือทำลายเสียหายอยู่เสมอ เพรียงเรืออาศัยในเขตน้ำตื้นทั้งในทะเลและบริเวณน้ำกร่อย มีหลายชนิด ที่มีขนาดความยาวเปลือก ๑ - ๒ เซนติเมตร ความยาวทั้งตัว ๒๐ - ๔๐ เซนติเมตร บางคนมีความเชื่อว่า การบริโภคเพรียงเรือสดๆ จะทำให้ร่างกายมีกำลังแข็งแรง