ส้ม

      ส้ม คือ ต้นไม้ชนิดไม้ผลและเป็นไม้ยืนต้นมีอายุยาวนานหลายปีผลส้มเป็นผลไม้ที่ใช้รับประทานสดและนำมาปรุงอาหาร ส้มบางชนิดมีรสเปรี้ยว บางชนิดมีรสหวานอมเปรี้ยว และบางชนิดมีรสหวานอร่อย ประเทศไทยเป็นประเทศที่มีส้มหลากหลายชนิด เช่น ส้มเขียวหวาน ส้มเกลี้ยง ส้มตรา ส้มโอ บางชนิดไม่มีคำว่าส้มนำหน้าชื่อ เช่น มะนาว มะกรูด แต่ก็ถือว่าเป็นผลไม้ในสกุลส้มเช่นกัน

      เด็ก ๆ คงเคยใช้น้ำมะนาวปรุงรสอาหารและคั้นน้ำมะนาวเพื่อดื่มเพราะน้ำมะนาวมีรสเปรี้ยวและมีกลิ่นหอม ผิวเปลือกของผลมะกรูดและใบมะกรูดใช้ใส่ในอาหารบางอย่างเพื่อเพิ่มรสชาติและกลิ่นน้ำมะกรูดใช้ทำน้ำยาสระผม ส่วนผลส้มเขียวหวานและส้มโอใช้รับประทานเป็นผลไม้สด เปลือกของผลส้มเกลี้ยงและส้มตรานำมาทำแยมใช้ทาขนมปัง ส่วนเปลือกของผลส้มโอนำมาเชื่อมเป็นของหวาน ส้มบางชนิดใช้เป็นสมุนไพร เช่น ส้มมือ  ต้น ใบ ดอก และผลของส้มแต่ละชนิดมีขนาดไม่เท่ากัน  มะนาวมีต้นไม่ใหญ่มากผลมีขนาดเท่าลูกปิงปอง ผิวเปลือกเรียบ มีสีเขียว และจะเปลี่ยนเป็นสีเหลืองเมื่อสุก ผลมะกรูดมีขนาดและสีคล้ายผลมะนาวแต่มีผิวเปลือกขรุขระ ส้มเขียวหวานเป็นส้มที่มีรสหวานอร่อย เด็ก ๆ มักชอบรับประทานเพราะใช้มือแกะเนื้อส้มเป็นกลีบ ๆ ได้ง่าย ส้มโอมีต้นขนาดสูงใหญ่และผลส้มโอมีขนาดใหญ่กว่าผลส้มชนิดอื่น ๆ 

      นอกจากคำว่า ส้ม จะหมายถึงไม้ผลแล้ว ยังแปลว่า เปรี้ยว ซึ่งหมายถึงของหรืออาหารที่มีรสเปรี้ยว เช่น กรดน้ำส้ม น้ำส้มสายชู น้ำส้มหมัก น้ำส้มกลั่น แกงส้ม ต้มส้ม ปลาส้ม เป็นต้น

“จ้ำจี้...ผลไม้ แตงไทย แตงกวา ขนุน น้อยหน่า พุทรา มังคุด ละมุด ลำไย มะเฟือง มะไฟ มะกรูด มะนาว มะพร้าว ส้มโอ ฟักแฟง แตงโม ไชโย...โห่ฮิ้ว” จ้ำจี้ซึ่งเป็นการละเล่นอย่างหนึ่งของเด็กไทยก็มีชื่อผลไม้ที่เป็นส้มอยู่ด้วย

      ส้มชนิดอื่น ๆ ที่มีในประเทศไทย ได้แก่ ส้มจี๊ด ส้มแก้ว ส้มจุก และส้มสายน้ำผึ้งซึ่งมีชื่อเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า ส้มเพชรยะลาหรือส้มโชกุน ส้มแต่ละชนิดจะนิยมปลูกในพื้นที่ที่แตกต่างกัน ส้มจี๊ดมักนิยมปลูกในกระถางเป็นไม้ประดับเพราะมีขนาดต้นเล็กออกผลง่าย ผลมีสีส้มสดจำนวนมากแลดูสวยงาม ส้มแก้วมีปลูกมากในภาคกลางที่จังหวัดสมุทรสงคราม ส่วนส้มจุกมีปลูกในภาคใต้ที่จังหวัดสงขลา สุราษฎร์ธานี และนครศรีธรรมราช ส้มที่ปลูกมากที่สุดในประเทศไทยคือ ส้มเขียวหวาน ซึ่งพันธุ์ที่มีรสหวานอร่อย ได้แก่ ส้มเขียวหวานพันธุ์บางมด จังหวัดที่มีการปลูกส้มเขียวหวานพันธุ์บางมดมาก ได้แก่ ปทุมธานี นครนายก สระบุรี และลพบุรี ส่วนส้มเขียวหวานที่เรียกว่า ส้มสีทองหรือส้มผิวทองมีปลูกมากที่จังหวัดแพร่ น่าน เชียงใหม่ เชียงราย และสุโขทัย ส้มโอที่มีชื่อเสียงมีรสชาติอร่อย ที่เรียกกันว่า ส้มโอนครชัยศรี ได้แก่ ส้มโอพันธุ์ทองดี ส้มโอพันธุ์ขาวน้ำผึ้ง มีปลูกมากที่จังหวัดนครปฐม สมุทรสาคร และราชบุรี นอกจากนี้ยังมีส้มโอพันธุ์ท่าข่อยซึ่งปลูกมากที่จังหวัดพิจิตร ส้มโอพันธุ์ขาวแตงกวาปลูกมากที่จังหวัดชัยนาท ส้มโอเป็นผลไม้ที่ส่งออกไปจำหน่ายยังต่างประเทศสร้างชื่อเสียงและรายได้ให้แก่ประเทศไทยอย่างมาก

      การปลูกส้มของเกษตรกรหรือชาวสวนในประเทศไทย มีวิธีการปลูก ๒ แบบ คือ แบบที่ ๑ การปลูกในภาคกลางที่มีพื้นที่เป็นที่ลุ่มมีแม่น้ำและลำคลองมาก ชาวสวนจะปลูกส้มโดยขุดดินยกขึ้นเป็นแนวปลูกและมีร่องน้ำเล็ก ๆ อยู่ด้านข้าง เรียกกันว่า ปลูกแบบยกร่องหรือสภาพสวน และแบบที่ ๒ การปลูกในภาคอื่น ๆ ที่มีพื้นที่เป็นที่ราบ ที่เนิน ที่ราบเชิงเขา ชาวสวนจะปลูกส้มโดยยกแนวปลูกเป็นลูกฟูกสูงจากพื้นดิน เรียกกันว่า ปลูกแบบสภาพไร่  

      เมื่อจัดเตรียมพื้นที่ที่จะปลูกเรียบร้อยแล้วชาวสวนจะนำต้นพันธุ์ส้มปลูกลงในแปลงโดยมีระยะห่างระหว่างต้นประมาณ ๓ - ๔ เมตร และระยะห่างระหว่างแถวปลูกประมาณ ๖ - ๘ เมตร หลังจากนั้นจะดูแลรักษาอย่างดี เช่น การรดน้ำ ใส่ปุ๋ย การตัดแต่งกิ่งแห้ง กำจัดวัชพืช ป้องกันกำจัดโรคและแมลงศัตรู เพื่อให้ต้นส้มสมบูรณ์แข็งแรงเจริญเติบโตและให้ผลผลิตชาวสวนจะได้เก็บเกี่ยวไปจำหน่ายเพื่อมีรายได้   ต้นส้มเป็นไม้พุ่มขนาดกลางความสูงของต้นแตกต่างกันไปตามพันธุ์ เช่น ส้มจี๊ดมีขนาดต้นค่อนข้างเล็ก ส้มเขียวหวานมีขนาดความสูง ๔ - ๖ เมตร ส่วนส้มโอที่มีอายุมาก ๆ มีความสูงได้ถึง ๑๐ - ๑๕ เมตร ภายหลังจากการปลูก ๓ - ๕ ปี  ต้นส้มที่เจริญเติบโตและสมบูรณ์แข็งแรงจะเริ่มผลิดอกและติดผลให้เก็บเกี่ยวได้ อายุการเก็บเกี่ยวของผลส้มใช้เวลา ๕ - ๑๐ เดือน นับตั้งแต่วันที่ดอกส้มบานซึ่งจะแตกต่างกันไปตามพันธุ์เช่นเดียวกัน

       ดอกส้มเกิดอยู่ที่ปลายยอดอ่อนลักษณะเป็นดอกเดี่ยวสมบูรณ์เพศ คือ มีเกสรตัวผู้และเกสรตัวเมียอยู่ในดอกเดียวกัน กลีบดอกมี ๕ กลีบ ส่วนมากมีสีขาวและมีกลิ่นหอมมาก ผลส้มเกิดจากการผสมพันธุ์ระหว่างเกสรตัวผู้และเกสรตัวเมียภายในดอกเดียวกันหรือผสมข้ามดอก ภายหลังจากกลีบดอกโรยผลอ่อนจะค่อย ๆ พัฒนาและเจริญเป็นผลส้มต่อไป  ผลส้มที่ผลิตได้ส่วนใหญ่ใช้บริโภคภายในประเทศทั้งในลักษณะผลสดและการแปรรูป เช่น เป็นผลไม้ใช้ในการปรุงอาหาร คั้นน้ำเป็นน้ำผลไม้เพื่อใช้ดื่ม เป็นสมุนไพร ทำเป็นแยม ผลไม้เชื่อม สกัดน้ำมันเป็นน้ำมันหอมระเหยใช้ในอุตสาหกรรมยาและเครื่องสำอาง ผลส้มส่วนหนึ่งส่งออกไปจำหน่ายยังต่างประเทศ เช่น ส้มเขียวหวาน ส่งออกไปยังประเทศมาเลเซีย สิงคโปร์ และกัมพูชา ส่วนส้มโอส่งออกไปยังประเทศสิงคโปร์ ฮ่องกง ไต้หวัน และประเทศต่าง ๆ ในทวีปยุโรป ซึ่งนำรายได้เข้าประเทศปีละหลายร้อยล้านบาท