Curator หรือ ภัณฑารักษ์ คือผู้ทำงานด้านการจัดการบริหารนิทรรศการหรือพิพิธภัณธ์ คำว่า curator นั้นสามารถใช้ได้ทั้งนิทรรศการงานศิลปะ และพิพิธภัณฑ์แหล่งเรียนรู้ โดยครั้งนี้เราจะไปตามดูการทำงานของภัณฑารักษ์ในงานพิพิธภัณฑ์ ในการนำเสนอเล่าเรื่องราวผ่านการจัดการวัตถุจัดแสดงภายในพิพิธภัณฑ์ให้น่าสนใจ และดึงดูดผู้เข้าชมเข้ามาเรียนรู้เรื่องราวประวัติศาสตร์ของสิ่งของหรือสถานที่เหล่านั้น โดยใช้องค์ความรู้ดูและจัดการพิพิธภัณฑ์และศิลปวัตถุอย่างถูกต้องตามมาตรฐานด้วย เรียกได้ว่า ภัณฑารักษ์ เปรียบเหมือนเป็นล่าม ที่คอยเล่าเรื่องราวทางประวัติศาสตร์แทนวัตถุจัดแสดงแต่ละชิ้นไปสู่ผู้เข้าชมนั่นเอง 

ลักษณะงาน

• การนำเสนอเรื่องราวในพิพิภัณฑ์รวมทั้งส่วนงานวิชาการ ผลิตเนื้อหาออกมาเพื่อเล่าเรื่อง โดยในการทำงานจะต้องสื่อสารอย่างถูกต้องและเป็นไปตามแนวทางและวัตถุประสงค์ของพิพิธภัณฑ์ที่วางเอาไว้ โดยภัณฑารักษ์จะทำงานส่วนนี้รวมกับทีมออกแบบ
• การดูวัตถุจัดแสง โดยภัณฑารักษ์จะมีหน้าที่ทำทะเบียนวัตถุ และคอยตรวจสอบว่าวัตถุมีสภาพดีหรือไม่ หากส่วนใดชำรุดอาจสามารถซ่อมแซมได้แค่เบื้องต้นเท่านั้น และจึงส่งต่อให้นักอนุรักษ์เป็นผู้ดำเนินการต่อไป (ในบางพิพิธภัณฑ์ที่มีวัตถุจำนวนมาก อาจมีการแยกหน้าที่ส่วนการทำทะเบียน และการอนุรักษ์ออกไป)

ขั้นตอนการทำงาน 

• เริ่มจากมีวัตถุจัดแสดงส่งมอบมา จะเริ่มต้นการสอบถามประวัตถุชิ้นนั้น แล้วทำทะเบียน เปรียบเหมือนเป็นการมอบ ID card ให้กับวัตถุชิ้นนั้นๆ โดยมีการระบุชื่อและเลขทะเบียนตามประเภทวัตถุ วัดขนาด ถ่ายภาพ คาดคะเนอายุของศิลปะวัตถุชิ้นนั้น ๆ ที่มีของวัตถุว่าใครเป็นผู้มอบให้ ที่มาที่ไปเป็นอย่างไร อธิบายรูปพรรณสันฐาน โดยข้อมูลเหล่านี้ต้องจากเก็บให้เป็ระบบแล้ว ยังต้องมีการติดไว้บนวัตถุด้วย หากวัตถุจัดแสดงมีการชำรุดสามารถส่งไปซ่อมไปยังทีมอนุรักษ์ได้ 
• เมื่อมีการจัดนิทรรศการเพื่อเล่าเรื่อง ก็จะต้องการคิดรูปแบบการเล่า เรื่องที่ต้องการสื่อออกไปให้ผู้ชมในพิพิธภัณฑ์ และเราต้องคัดเลือกวัตถุจัดแสดงที่เรามีเพื่อนำมาจัดแสดง โดยการจัดนิทรรศการนั้น มีตั้งแต่การจัดภายในพิพิธภัณฑ์ หรือมีการยืม หรือนำไปจัดแสดงชั่วคราวนอกสถานที่ เมื่อเราสรุปได้แล้ว ก็ต้องเขียนรายละเอียด ทำเรื่องเพื่อของบประมาณนการจัดการ 
• เมื่อออกแบบและคิดตีมหลักของนิทรรศการแล้ว ก็มีการคัดเลือกของ และทำงานร่วมกับ ฝ่าย art direction หรือ interior designer เพื่อช่วยออกแบบงาน artwork ต่าง ๆ ในพิพิธภัณฑ์หรืองานนั้น ๆ ให้มีทิศทางเดียวกับตีมหลักที่ตั้งไว้  
• ประสานงานกับซัพลายเออร์ที่ช่วยผลิตสื่อต่างๆ เช่น แผ่นพับ ไวนิล สื่อที่ใช้ในงาน
• บางครั้งหากมีแขกคนพิเศษที่ต้องการได้ข้อมูลในเชิงลึก ภัณฑารักษ์จะต้องนำชมตัวพิพิธภัณฑ์เอง (ในกรณีที่ตามปกติ มีเจ้าหน้าที่นำชม) 

สถานที่ทำงาน 

• พิพิธภัณฑ์หรือจัดแสดง ทำงานนั้น ๆ 
• ออกบูธนอกสถานที่ 
• หากเรามีความรู้เฉพาะทาง หรือเป็นตัวแทนของพิพิธภัณฑ์ ก็อาจจะได้รับงานวิทยาการ ไปบรรยาย หรือพูดคุย แลกเปลี่ยน นอกสถานที่ด้วย 

ผู้ที่ต้องทำงานด้วย

• ทีมนักวิจัย นักอนุรักษ์ หรือฝ่ายทะเบียน บางแห่งอาจมีทีมอยู่ในหน่วยงานเดียวกัน (ขึ้นอยู่กับโครงสร้างแต่ละองค์กร) 
• เจ้าหน้าที่นำชม เป็นผู้ที่จะคอยแลกเปลี่ยนข้อมูล เพื่อนำไปสื่อสารกับผู้ชมในพิพิธภัณธ์ 
• แม่บ้านหรือฝ่ายช่าง
• หน่วยงานวิทยาศาสตร์เพื่อการอนุรักษ์ จากกรมศิลปากร 
• supplier ที่เราต้องจ้างในการผลิตสื่อ งานแปล งานออกแบบต่าง ๆ 

ทางเลือกอาชีพอื่น ๆ 

• นักประวัติศาสตร์ 
• นักวิชาการ 
• อาจารย์ 
• มัคคุเทศก์
• นักอนุรักษ์ 
• เจ้าหน้าที่กิจกรรมการศึกษา
• นักจัดการโบราณวัตถุ นักจัดการพิพิธภัณฑ์ 

ตำแหน่งและเส้นทางการเติบโตในสายอาชีพ 

• หากเป็นองค์กรเอกชน หรือมูลนิธิ การเติบโตในสายงานขึ้นอยู่กับโครงสร้างองค์กรแต่ละแห่ง

• หากเป็นหน่วยงานราชการ จะต้องสอบบรรจุเพื่อมีตำแหน่งตามทางราชการ 

  • ภัณฑารักษ์ระดับปฏิบัติการ
  • ภัณฑารักษ์ระดับชำนาญการ
  • ภัณฑารักษ์ระดับชำนาญการพิเศษ 
  • จากนี้จะมีการเลือกระหว่างจะเลือกสายงานบริหารเพื่อเป็นผู้อำนวยการ หรือจะเน้นงานวิชาการซึ่งจะได้รับตำแหน่งระดับ เชี่ยวชาญและผู้ทรงคุณวุฒิตามลำดับ

       ในเส้นทางการเติบโตในมุมมองของการพัฒนาองค์ความรู้หรือประสบการณ์ ภัณฑารักษ์สามารถสร้างประสบการณ์ให้ตนเองมีความรู้เฉพาะทาง สามารถเติบโตในวงการวิชาการ และเป็นตัวแทนของหน่วยงาน เพื่อเป็นที่ปรึกษา เป็นวิทยากร หรืออาจารย์พิเศษได้เช่นกัน 

รายได้

       เริ่มต้นประมาณ 15,000 บาท ขึ้นอยู่กับประสบการณ์

การแข่งขันและความต้องการของตลาด 

       แม้จะไม่มีความต้องการของตลาดแรงงานมาก แต่อาชีพภัณฑารักษ์พิพิธภัณฑ์ ก็ยังมีเพียงพอกับกลุ่มคนที่เรียนสายงานประวัติศาสตร์ โบราณคดี หรือศิลปวัฒนธรรม จะมีการแข่งขันฉพาะการสอบบรรจุเข้าตามหน่วยงานราชการต่าง ๆ เท่านั้น แต่ในภาคเอกชน ถือว่าไม่ได้มีการแข่งขันในตลาดแรงงานเท่าไรนัก 

• เป็นอาชีพที่ได้สัมผัสสิ่งทีแปลกใหม่ ไม่เหมือนใคร เช่นอาจจะเป็นวัตถุจัดแสดงเก่าแก่หรือมีคุณค่า โดยได้เรียนรู้ประวัติศาสตร์ไปในตัว 
• มีความท้าทายในการได้สื่อสารเล่าเรื่องประวัติศาสตร์ให้ผู้คนเข้าใจ เป็นนักการศึกษาที่ได้ถ่ายทอดความรู้แก่ผู้คนผ่านเรื่องราวในพิพิธภัณฑ์ 
• ได้ใช้ทักษะมากมายในการทำงาน 

• เป็นตำแหน่งที่มีคนทำน้อย จึงมีการเปิดรับคนน้อยเช่นกัน และต้องเป็นคนที่ใจรักจริงๆ  
• คนส่วนใหญ่อาจไม่เข้าใจเนื้องานที่เราทำ จึงต้องสื่อสารวิธีการทำงานของภัณฑารักษ์พิพิธภัณฑ์ให้ชัดเจนด้วย 

• รู้รอบ รู้ลึก มีความรู้พื้นฐานต่าง ๆ ที่จำเป็นสำหรับพิพิธภัณฑ์นั้น ๆ และมีกลุ่มคนในวงการ (Connection) ที่สามารถแลกเปลี่ยนกันได้อยู่เสมอ
• ใจรักเรื่องประวัติศาสตร์ ชอบและไม่มองว่าเป็นเรื่องน่าเบื่อ 
• ใจเย็นและมีความละเอียดรอบคอบ 
• หมั่นหาความรู้เพิ่มเติม หมั่นออกไปอบรมสัมมนาหรือแลกเปลี่ยนความรู้มากขึ้น 

• ทักษะการแก้ปัญหาเฉพาะหน้า 
• ทักษะการสื่อสาร ทั้งการเขียน การพูด การประสานงาน กับผู้คนที่หลากหลาย 
• ทักษะภาษาอังกฤษ จำเป็นมากหากต้องทำงานทั้งสองภาษา ทำคอนเท้น เนื้อหา หรือแลกเปลี่ยนความรู้กับนักวิชาการต่างประเทศ ทักษะการบริหารจัดการโครงการ 
• ทักษะการจัดการเวลา เป็นสิ่งสำคัญหากมีการกำหนดวันเปิดนิทรรศการ การจัดการเวลาให้แก่ทุกฝ่ายและทุกภาคส่วน ทั้งงานเนื้อหา งานภาพ การติดตั้ง เป็นเรื่องสำคัญ
• ทักษะด้านการอนุรักษ์วัตถุจัดแสดง (หากทำงานในพิพิธภัณฑ์ที่มีวัตถุโบราณเป็นจำนวนมาก อาจจะจำเป็น) 

การศึกษา

• ระดับมัธยมหรืออาชีวศึกษา สามารถเรียนสายใดก็ได้ในระดับมัธยมศึกษา หรือหากจบสายอาชีพอาจต้องดูเงิ่อนไขการรับสมัคร
• ระดับปริญญาตรี แม้ยังไม่มีสาขาด้านการจัดการพิพิธภัณฑ์ แต่มีคณะใกล้เคียงด้าน ประวัติศาสตร์ โบราณคดี มนุษยวิทยา สังคมวิทยา หรือสายศิลปวัฒนธรรมมากมาย

       ตัวอย่างสถาบันที่เปิดสอนหลักสูตรใกล้เคียง 

• คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร (เลือกสาขาวิชาที่เกี่ยวข้อง) 
• คณะอักษรศาสตร์ สาขาประวัติศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
• คณะสังคมศาสตร์ สาขาประวัติศาสตร์ หรือสาขาสังคมวิทยาและมนุษยวิทยา มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์
• คณะศิลปศาสตร์ สาขาวิชาประวัติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร๋
• คณะมนุษยศาสตร์ คณะวิชาประวัติศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ 
• คณะสังคมศาสตร์ สาขาประวัติศาสตร์ มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ 

Hard Skills 

• มีพื้นฐานวิทยาศาสตร์เล็กน้อย อาทิ วิชาเคมีเบื้องต้นหากจะเน้นไปทางสายงานอนุรักษ์ 
• สายสังคมประวัติศาสตร์ เพราะพื้นฐานการเรียนเรื่องประวัติศาสตร์จำเป็น 
• ในสมัยเรียน ต้องมีการเขียนอธิบายมากทั้งไทยและอังกฤษ ทักษะการเขียนไทยและอังกฤษจึงจำเป็นมาก
• การออกแบบ photoshop ขั้นพื้นฐานเป็นสิ่งที่จะช่วยให้เป็นประโยชน์ 

Soft Skills 

• รู้จักสื่อสาร โน้มน้าว หรือใช้ศิลปะและจิตวิทยาในการพูดกับผู้คนแต่ละกลุ่ม เช่นเด็กหรือผู้สูงอายุ จะทำให้เราจัดการงานภายในหรือสืื่อสารกับผู้อื่นได้ง่ายขึ้น 
• สร้างมนุษยสัมพันธ์ และมีความเข้าใจผู้อื่น 

กิจกรรมต่าง ๆ 

• ลองฝึกงานที่พิพิธภัณฑ์ ถ้าสนใจชอบ ก็ลองทำลองเรียนรู้ดู 
• หมันเดินพิพิธภัณฑ์แล้วดูว่ามีความสนใจนี้หรือไม่ 

       ธีรนาฎ มีนุ่น ภัณฑารักษ์ปฏิบัติการ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติสงขลา เป็นบุคคลทีฉีกกรอบการทำงานแบบเดิม ๆ ให้มีสีสัน และทำให้พิพิธภัณฑ์แห่งชาติสงขลามีความน่าสนใจและเข้าถึงคนรุ่นใหม่ได้มากขึ้น 

       ตัวอย่างหลักสูตรการเรียนการสอนจากคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปกร หากมีความสนใจด้านประวัติศาสตร์มากกว่าเน้นด้านภาษา แนะนำให้เลือกสาขาวิชาด้านประวัติศาสตร์หรือโบราณคดี อาทิ สาขาโบราคดี สาขาประวัติศาสตร์ศิลปะ หรือสาขาวิชามนุษยวิทยา เป็นต้น (แต่หากอยากเน้นด้านภาษา สามารถเลือกสาขาวิชาด้านภาษา) แต่ให้เน้นการเลือกวิชาด้านพิพิธภัณฑ์หรือการจัดการวัตถุทางพิพิธภัณฑ์ 

วิชาที่เรียน 

• ชั้นปีที่ 1 เลือกเรียนวิชา พิพิธภัณฑสถานวิทยาและต้องได้เกรด B ซึ่งวิชานี้เรียนเกี่ยวกับประวัติพิพิธภัณฑ์ พิพิธภัณฑ์ในประเทศไทย รวมทั้งนิยามของสภาการพิพิธภัณฑ์ระหว่างชาติ ICOM (International Council of Museum)  จรรยาบรรณตางๆ เป็นการปูพื้นฐานโดยรวมเรื่องของพิพิธภัณฑ์ ยังไม่มีการเจาะลึกเรื่องใดเรื่องหนึ่ง แต่จะมีการออกไปศึกษานอกสถานที่
• ชั้นปีที่ 2 เรียนวิชาการจัดการวัตถุในพิพิธภัณฑ์ จะได้ความรู้เกี่ยวกับระบบการจัดการวัตถุพิพิธภัณฑ์ กระบวนการ ขั้นตอนต่างๆ ในการควบคุมดูแลวัตถุในพิพิธภัณฑสถาน การวางนโยบาย การจำแนกวัตถุ การจัดระบบหมายเลขประจำวัตถุ การเก็บรักษา การรักษาความปลอดภัย การเคลื่อนย้าย การบรรจุและแกะหีบห่อ การให้ยืมการขอยืมวัตถุ ขั้นตอนการดำเนินการทางศุลกากร ตลอดจนจัดระบบการเก็บ การให้บริการข้อมูลเกี่ยวกับวัตถุพิพิธภัณฑ์ 
• ชั้นปีที่ 3 วิชาการจัดการศึกษาในพิพิธภัณฑสถาน ให้ความรู้ด้านกระบวนการ ขั้นตอนการจัดการความรู้ในพิพิธภัณฑสถาน วิธีจัดกิจกรรมเพื่อการศึกษาในพิพิธภัณฑสถานสำหรับบุคคลกลุ่มต่างๆ จิตวิทยาการศึกษา การจัดกิจกรรมเพื่อการประชาสัมพันธ์พิพิธภัณฑสถาน การบริการด้านต่างๆ ทางพิพิธภัณฑสถาน นอกจากนี้ยังเรียนวิชาการอนุรักษ์เชิงป้องกันวัตถุพิพิธภัณฑ์ ซึ่งเป็นเรื่องหลักการอนุรักษ์ การดูแลรักษาวัตถุพิพิธภัณฑ์ กระบวนการเสื่อมสภาพของวัตถุพิพิธภัณฑ์ วิธีการควบคุมการดูแลรักษาวัตถุทั้งในคลังและในห้องจัดแสดง คุณภาพของวัสดุที่ใช้ประกอบเป็นตู้เก็บวัตถุและตู้จัดแสดง การจับต้องเคลื่อนย้าย 
• ชั้นปีที่ 4 เรียนวิชาการปฏิบัติงานด้านพิพิธภัณฑ์ เรียนเกี่ยวกับแนวคิด วิธีการศึกษา และการปฏิบัติงานในพิพิธภัณฑสถานศึกษา สถานการณ์ในปัจจุบัน การเก็บข้อมูล การวิเคราะห์เกี่ยวกับพิพิธภัณฑสถานศึกษา และการเขียนรายงาน 

       นอกจากนี้ ในการเลือกลงวิชาโทหรือวิชาเลือกอื่น ๆ  แนะนำให้เลือกลงวิชาที่มีการสอนด้านการประติมานวิทยา ด้านประวัติศาสตร์หรือประวัติศาสตร์ศิลปะต่าง ๆ ที่สนใจ รวมทั้งหมวดการเรียนด้านโบราณคดี เป็นต้น 

เคล็ดลับการเรียน 

       การตั้งใจเรียนในคลาสเรียนตั้งแต่แรก จะช่วยให้เรียนและเข้าใจได้ง่ายกว่าการพยายามมาทำความเข้าใจภายหลัง หากอยากหาตัวช่วย ให้สามารถสอบถามอาจารย์ว่าสามารถบันทึกเสียงการสอนได้หรือไม่ และนำมาทำความเข้าใจและทบทวนกับเพื่อนภายหลังได้ ถือเป็นการได้แลกเปลี่ยนความรู้กัน และสามารถสอบถามอาจารย์ผู้สอน เนื่องจากการเรียนในคณะจะมีการบ้านและงานที่ต้องใช้การศึกษาค้นคว้าค่อนข้างเยอะ จึงควรมีวินัยในการส่งงานให้ตรงเวลา

ชีวิตนักศึกษา

ค่าเทอมตลอดหลักสูตร 

       ประมาณ 136,000 บาท ตลอดหลักสูตร (อาจมีการเปลี่ยนแปลง ขึ้นอยู่กับสาขาหรือการเปลี่ยแปลงของสถาบัน) 

มหาวิทยาลัยชั้นนำระดับโลก

• Norwich University of the Arts 
• Royal College of Art 
• University of Westminster 
• University of the Arts London 
• Bath Spa University 

• นักโบราณคดี 
• ภัณฑารักษ์งานศิลปะร่วมสมัย
• นักประวัติศาสตร์  
   

ขอขอบคุณ เนื้อหาและข้อมูล โดย : 
คุณนิภาพร บุญทองใหม่ ภัณฑารักษ์ พิพิธภัณฑ์​วั​งสวนผักกาด​
คุณศศินันทร์ ศรีเจริญ นักศึกษาคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร
คุณเบญจวรรณ คำแดง นักศึกษาคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร
คุณกรรณิการ์ โสมเกษตรินทร์ นักศึกษาคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร