ควาย หรือ กระบือ เป็นสัตว์ที่อยู่คู่คนไทยมาช้านาน

มีบทบาทหน้าที่สำคัญมากมาย ไม่ว่าการเกษตร พาหนะเดินทาง หรือการขนส่งในอดีต แม้แต่ในภาวะสงคราม อย่าง ‘พ่อใหญ่’ ควายในบางระจันก็เป็นพาหนะให้กับนายทองเหม็นได้วาดลวดลายในการต่อสู้กับข้าศึกมาแล้ว จะเห็นได้ว่าประโยชน์ของควายไทยนั้นมีหลากหลายมิติ และมีบทบาทสำคัญเกี่ยวข้องผูกพันกับวิถีชีวิตของคนไทยมาตั้งแต่โบราณ

ควายเองก็มีหลายสายพันธุ์แต่ละชนิดก็มีประโยชน์แตกต่างกันไป โดยสายพันธุ์ควายในประเทศไทยมีอยู่ 3 สายพันธุ์ด้วยกันคือ

     1. ควายไทย (ควายปลัก) มีลักษณะรูปร่างล่ำสัน ขนสีเทาดำ หรือสีเทาเข้ม เขาโค้งเป็นวงกว้าง มีขนสีขาวรูปตัววีที่คอ ชอบนอนแช่ปลักโคน มีความแข็งแรงอดทนเหมาะสำหรับใช้เป็นแรงงาน

     2. ควายมูร่าห์(ควายแม่น้ำ) ใช้ประโยชน์ในการรีดนม หรือเรียกว่า “ควายนม” มีแหล่งกำเนิดในประเทศอินเดีย มีลักษณะ ตัวใหญ่ สีดำ หน้าผากนูน เขาม้วนงอ สั้น เต้านมเจริญดี ให้นมเฉลี่ย 2,000 ก.ก. ต่อ 9-10 เดือนของช่วงการให้นม ตัวผู้หนักประมาณ 550 ก.ก. ตัวเมียหนักประมาณ 450 ก.ก. ลูกควายแรกเกิดหนักประมาณ 30-35 ก.ก. ควายมูร่าห์ชอบน้ำสะอาดไม่ชอบโคลน

     3. ควายลูกผสม เป็นการผสมกันระหว่างควายไทยกับควายมูร่าห์ มีลักษณะเขาไม่ม้วนขดมากเหมือนพันธุ์แท้ แต่โค้งออกข้างและชี้ขึ้นบน หรือบิดเล็กน้อย ผิวหนังมีจุดสีดำ หัวมีลักษณะไปทางควายมูร่าห์ แต่หน้าผากไม่นูนเด่นมาก เต้านมเจริญดีกว่าควายปลัก ใช้งานได้ดีเช่นเดียวกับควายไทย

ควายในประเทศไทย นอกเหนือจากควายบ้านที่ผูกพันกับวิถีชีวิตคนไทยมาอย่างช้านานแล้วก็ยังมี ‘ควายป่า’หรือ ‘มหิงสา’ ซึ่งเป็น 1 ในสัตว์ป่าสงวน 19 ชนิดของประเทศไทย

แม้ภายนอกมีลักษณะคล้ายควายบ้าน แต่ลำตัวใหญ่ ล่ำสัน มีวงเขาตีโค้งกว้างกว่า และมีนิสัยดุร้ายกว่าควายบ้าน ปัจจุบันควายป่าของประเทศไทยคงเหลือเพียงแห่งเดียวคือ เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้ง จ.อุทัยธานี

ข้อมูลจากกรมปศุสัตว์ระบุว่า ปัจจุบันสถานการณ์ควายและผู้เลี้ยงควายในประเทศไทยมีปริมาณลดลงอย่างต่อเนื่อง

เนื่องจากวิถีชีวิตของเกษตรกรมีการใช้รถไถนาแทนการใช้แรงงานควาย เกษตรกรที่เลี้ยงควายส่วนใหญ่ไม่ให้ความสำคัญกับการผลิตควายที่มีคุณภาพ และมีการจัดการดูแลควายที่ไม่ดีนัก  ส่งผลให้ควายไทยในปัจจุบันเหลืออยู่ประมาณ 800,000 ตัวทั่วประเทศ นอกจากนี้ยังพบว่ามีการบริโภคเนื้อควายปีละกว่า 200,000 ตัว ขณะที่มีลูกควายเกิดใหม่เพียงประมาณปีละ150,000 ตัว หากพวกเราทุกคนไม่ช่วยกันดูแลรักษาควายไทยคงสูญพันธุ์ไปในไม่ช้า

ขอขอบคุณข้อมูลจาก: ศูนย์สนเทศทางกระบือนานาชาติ