การประเมินเป็นกระบวนการภายในสมองที่เกิดขึ้นในขณะที่ฟัง ดู หรืออ่านข้อมูลหรือเรื่องราวต่างๆ ถ้าเรามีสติ รู้เท่าทัน และมีวิจารณญาณในการไตร่ตรองเนื้อหาหรือข้อมูลเหล่านั้นๆ เราก็จะสามารถประเมินความน่าเชื่อถือ ความสมเหตุสมผลของเรื่องราวที่ได้ฟังและดูได้ ว่ามีความน่าเชื่อถือมากน้อยเพียงใด

การประเมินเรื่องราว ข้อมูลข่าวสารนั้น โดยผู้รับสารต้องฝึกใช้ความคิด พิจารณาแยกแยะสิ่งต่างๆ ที่ได้จากการฟังและดูอย่างสม่ำเสมอ ลักษณะการฟังและการดูที่มีประสิทธิภาพ มีองค์ประกอบดังต่อไปนี้

1. มีจุดมุ่งหมายในการฟังและการดูว่าจะฟังและดูเพื่ออะไร
2. เลือกฟังและดูในสิ่งที่เหมาะสมและเป็นไปในทางสร้างสรรค์ เพื่อเป็นการยกระดับจิตใจให้สูงขึ้น
3. ฟังและดูโดยไม่มีอคติ โดยวางใจให้เป็นกลาง ทำใจให้กว้างพอที่จะยอมรับฟังความคิดเห็นที่แตกต่าง
4. ฟังและดูด้วยความตั้งใจ มีสมาธิ สลัดความกังวลอื่นๆ ให้พ้นจากจิตใจ ตั้งใจฟังและดูก็จะเข้าใจเรื่องราวและได้รับประโยชน์อย่างเต็มที่
5. จับใจความสำคัญของเรื่องได้ โดยการสังเกต มีความรอบคอบเพื่อจับความคิดสำคัญของเรื่อง สรุปความคิดรวบยอดในเรื่องได้ รวมทั้งจดจำเพื่อนำไปถ่ายทอดต่อ
6. ฟังและดูอย่างมีวิจารณญาณ โดยพยายามวิเคราะห์ ใคร่ครวญ วินิจฉัย และประเมินค่าสิ่งที่ได้ฟังและดูว่าดีหรือไม่ สมเหตุสมผลหรือไม่
7. จดบันทึกสิ่งที่ได้ฟังและดูอย่างถูกวิธี โดยไม่จำเป็นต้องจดทุกคำพูด อาจใช้อักษรย่อหรือเครื่องหมายต่างๆ เพื่อให้จดบันทึกได้เร็วขึ้น และหลังจากนั้นค่อยนำมาเรียบเรียงใหม่ให้สมบูรณ์

เรียบเรียงโดย : อลงกรณ์ พลอยแก้ว