บทที่ 5 ทุกข์

ในปัจฉิมยามแห่งราตรีตรัสรู้ “สิทธัตถะ” ได้ไล่เรียงวิเคราะห์ถึงเหตุและผลที่ทำให้ท่านและสรรพสัตว์ทั้งหลายต้องไปเวียนว่ายตายเกิดตามภพภูมิต่างๆ เพราะการเข้าไปยึดมั่นถือมั่นในขันธ์ทั้ง 5 “ท่านสิทธัตถะ” ก็ได้สรุปข้อเท็จจริงต่างๆที่ท่านได้วิเคราะห์และกรองออกมาดังนี้ว่า แท้จริงแล้วมันคือการเกิดขึ้นพร้อมแห่งธรรมทั้งหลายเพราะอาศัยกัน ซึ่งเรียกว่า ปฏิจสมุปบาท มันก็คือตัวทุกข์หรือการปรุงแต่งเป็นจิตนั่นเอง
การที่ “ทุกข์” หรือ “จิต” หนึ่งชุดจะเกิดขึ้นได้นั้นเพราะอาศัยเหตุปัจจัยต่อเนื่องกัน “ท่านสิทธัตถะ” ได้แจกแจงไว้ดังนี้
• เพราะอวิชชา (ความไม่รู้) เป็นปัจจัยสังขาร(การปรุงแต่ง) จึงมี
• เพราะสังขาร(การปรุงแต่ง) เป็นปัจจัยวิญญาณ (การรับรู้ด้วยตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ) จึงมี
• เพราะวิญญาณ(การรับรู้ด้วยตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ) เป็นปัจจัย นามรูป(ขันธ์ทั้ง 5) จึงมี
• เพราะนามรูป(ขันธ์ทั้ง 5)เป็นปัจจัย สฬายตนะ (ตา หู จมูก ลิ้น กายและใจ) จึงมี
• เพราะสฬายตนะ (ตา หู จมูก ลิ้น กายและใจ) เป็นปัจจัย ผัสสะ(การสัมผัสกระทบ) จึงมี
• เพราะผัสสะ(การสัมผัสกระทบ) เป็นปัจจัย เวทนา(ความรู้สึกต่างๆ) จึงมี
• เพราะเวทนา(ความรู้สึกต่างๆ)ป็นปัจจัย ตัณหา(ความอยาก) จึงมี
• เพราะตัณหา(ความอยาก) เป็นปัจจัย อุปทาน(ความยึดมั่นถือมั่น) จึงมี
• เพราะอุปทาน(ความยึดมั่นถือมั่น) เป็นปัจจัย ภพ(การมีภาวะ) จึงมี

• เพราะภพ(การมีภาวะ) เป็นปัจจัย ชาติ (การเกิดอัตตา"ตัวตน") จึงมี
• เพราะชาติ(การเกิดอัตตา"ตัวตน") เป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกปริเทวทุกขโทมนัสอุปายาส ฯ(ความทุกข์) จึงมี

“ ปฏิจสมุปบาท” หนึ่งชุด ก็คือ ทุกข์หรือการปรุงแต่งเป็นจิตหนึ่งครั้งนี่เองที่ทำให้ “ท่านสิทธัตถะ” และสรรพสัตว์ทั้งหลาย ต้องไปเวียนว่ายตายเกิดแบบไม่จบไม่สิ้น เพราะเหตุแห่งอวิชชาความไม่รู้พาเข้าไปยึดมั่นถือมั่นในขันธ์ทั้ง 5 และปรุงแต่งจนก่อให้เกิดอัตตาตัวตน เป็นเรา เป็นเขา กลายเป็นจิตต่างๆขึ้นมา ซึ่งก็คือการปรุงแต่งกลายเป็น “ความคิด” ขึ้นมานั่นเอง

ความคิดทั้งปวง คือ ปฏิจสมุปบาท
ความคิดทั้งปวง คือ สังขตะธรรม (ธรรมอันปรุงแต่ง)
ความคิดทั้งปวง คือ จิตที่ปรุงแต่ง
ความคิดทั้งปวง คือ ทุกข์ นั่นเอง